شرح کتاب چهل حدیث – جلسه چهارم
هدف از آفرینش مخلوقات
جلسه چهارم درس اخلاقِ آیت الله کمیلی خراسانی پیرامون شرح کتاب گران‌قدر «چهل حدیث» حضرت امام خمینی پیرامون موضوع «جهاد با نفس» با حضور شاگردان و علاقه‌مندان به معارف الهی در مسجد سلماسی قم برگزار شد.
آیت الله کمیلی در ابتدای منبر ضمن توصیه به خواندن ادعیه روزانه ماه مبارک رجب گفت: حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) در هر روز ماه رجب می‌خواندند: «خابَ الوافِدُونَ عَلى غَیْرِکَ، وَخَسِرَ المُتَعَرِّضُونَ اِلاَّ لَکَ، وَضاعَ المُلِمُّونَ اِلاَّ بِکَ وَاَجْدَبَ الْمُنْتَجِعُونَ اِلاَّ مَنِ انْتَجَعَ فَضْلَکَ، بابُکَ مَفْتُوحٌ لِلرَّاغِبینَ، وَخَیْرُکَ مَبْذُولٌ لِلطَّالِبینَ، وَفَضْلُکَ مُباحٌ لِلسَّآئِلینَ، وَنَیْلُکَ مُتاحٌ لِلأمِلینَ، وَ رِزْقُکَ مَبْسُوطٌ لِمَنْ عَصاکَ، وَحِلْمُکَ مُعْتَرِضٌ لِمَنْ ناواکَ، عادَتُکَ الْإِحْسانُ اِلَى الْمُسیئینَ، وَسَبیلُکَ الإِبْقآءُ عَلَى الْمُعْتَدینَ، اَللّهُمَ فَاهْدِنى هُدَى الْمُهْتَدینَ، وَارْزُقْنىِ اجْتِهادَ الْمُجْتَهِدینَ، وَلاتَجْعَلْنى مِنَ الْغافِلینَ الْمُبْعَدینَ، واغْفِرْلى یَوْمَ الدّینِ.»
موضوع تفکر شرط اول از شرایط مجاهده
استاد کمیلی در ادامه مباحث شرح حدیث جهاد با نفس با توجه به فرمایشات امام راحل گفت: جهاد اکبر (جهاد با نفس اماره) به مراتب از جهاد اصغر که جنگ با دشمن ظاهری است بالاتر است. موضوع تفکر شرط اول از شرایط مجاهده با نفس و راهکاری مؤثر در مخالفت با نفس است. انسان می‌تواند از راه تفکر موعظه بگیرد و آینده خود را با تعقل و اندیشیدن ترسیم نماید. باید زمانی ولو کوتاه را در شبانه‌روز به تفکر اختصاص داد.
تفکر می‌تواند فتح بابی برای انسان شود تا از گذشته خویش عبرت بگیرد. و راهی از باطن به سوی خدا پیدا کند. در روایات آمده است: «تفکر ساعه خیر من عباده ستین سنه. یک ساعت تفکر از شصت سال عبادت بهتر است». وقتی انسان اندیشه می‌کند به اعمال، حرکات، گذشته، آینده و حال فعلی خود که چگونه عمر خود را صرف کرده و چه می‌کند. و برای چه آفریده شده است.
موضوعات تفکر
استاد اخلاق و عرفان با اشاره به برخی از موضوعات تفکر گفت: «انسان فکر کند در اینکه مولایش او را در این دنیا آورده و تمام اسباب آسایش و راحتی را از هر جهت برای او فراهم کرده بدن سالم و قوای صحیحه که هر یک دارای منافعی است و عقل هر کس را حیران می‌کند به او عنایت کرده». مثلاً همین قوای سامعه، باصره و قوای جسمی و روحی را در نظر بگیرید. انسان می‌تواند از طریق عدسی موجود درون چشم مناظر را ببیند. خداوند تمام این قوا را برای انسان آفریده است تا در این همه بسط و بساط نعمت و رحمت الهی تفکر کند.
استاد ما مرحوم حاج سید هاشم حداد (رض) تا مدت‌ها دستور تفکر بر روی حدیث «رحمَ اللهُ امرأً عرفَ مِن أینَ وفی أین وإلى أین. خداوند رحمت کند کسی را که بداند از کجا و در کجاست و به کجا می‌رود». را به بنده داده بود. این تفکرات انسان را وادار می‌سازد تا نسبت به نفس خویش یک دلسوزی و شفقتی نماید. و چه ظلمی بالاتر از ظلم به نفس است؟!
حیات حیوانی و حقیقی
این مؤلف حوزوی با اشاره به حیات حیوانی و حیات حقیقی انسان گفت: حضرت امام در ادامه می‌فرماید: «و از طرفى هم این همه انبیا فرستاده، و کتاب‌ها نازل کرده و راهنمایی‌ها نموده و دعوت‌ها کرده، آیا وظیفه ما با این مولاى مالک الملوک چیست؟ آیا تمام این بساط فقط براى همین حیات حیوانى و اداره کردن شهوت است که با تمام حیوانات شریک هستیم، یا مقصود دیگرى در کار است؟»؛ در این نفس مراتبی هست که یک مرتبه آن، حیات حیوانی است. اگر انسان فقط به حیوانیت نفس خویش بچسبد و به آن حیات حقیقی توجه نداشته باشد در همین شهوات، نفسانیات و حیوانیات بدن غرق می‌شود و به یک حیوان در هیئت انسان تبدیل خواهد شد. او علاوه بر اینکه می‌تواند در بعد انسانیت تعالی پیدا کند قادر است آن بعد را مغفول بگذارد و به سراغ حیوانیت خویش برود.
مقصود خداوند از آوردن انسان به این دنیا چه بوده و چرا این همه وسائل زندگی را برایش فراهم نموده است؟ «آیا انبیاء کرام و اولیاء معظم و حکماى بزرگ و علماى هر ملت که مردم را دعوت به قانون عقل و شرع مى‌کردند و آنها را از شهوات حیوانى و از این دنیاى فانى پرهیز مى‌دادند با آنها دشمنى داشتند و دارند، یا راه صلاح ما بیچاره‌هاى فرو رفته در شهوات را مثل ما نمى‌دانستند؟»
خلقت حضرت آدم (علیه‌السلام)
آیت الله کمیلی در تأیید فرمایشات امام راحل با استناد به خطبه اول نهج‌البلاغه در خلقت حضرت آدم (علیه‌السلام) فرمود: «ثُمَّ نَفَخَ فِیهَا مِنْ رُوحِهِ [فَتَمَثَّلَتْ] فَمَثُلَتْ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ یجِیلُهَا وَ فِکَرٍ یتَصَرَّفُ بِهَا»؛ سپس خداوند از روحش در انسان دمید و او را به صورت انسانی در آورد که دارای نیروی عقل و اندیشه است تا او را به تکاپو و کنجکاوی در آورد. هم‌چنین او را دارای یک نوع افکاری قرار داد تا نیازهایش را بتواند برطرف نماید. خدا با انسان چنین کرد تا او بتواند جلوی راهش را ببیند و راه خیر را از شر تشخیص بدهد.
آیات قرآنی پیرامون موضوع تفکر/ هدف از آفرینش مخلوقات
استاد عرفان اسلامی با اشاره به برخی از آیات قرآنی راجع به موضوع تفکر گفت: وقتی انسان در اواخر شب از خواب بیدار می‌شود مستحب است قبل از گرفتن وضو و خواندن نماز شب، سر را به سمت آسمان بلند کند و آیات پایانی سوره مبارکه آل عمران را تلاوت نماید. «إنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ ﴿١٩٠﴾ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿١٩١﴾ کسانی‌که خداوند را در حالت ایستاده، نشسته یاد می‌کنند. حتی زمانی که در حالت خوابیده از این پهلو به آن پهلو می‌شوند به یاد سرنوشت، مسیر و خدای خویش هستند و تفکرشان بر روی آیات آفاقی و انفسی است و در خلقت آسمان‌ها و زمین تفکر می‌کنند.
کتاب علوم که در مدارس آموزش و پرورش تدریس می‌شود راجع به صنع الهی، آسمان، زمین، مخلوقات و هیکل عظمی انسان و … است. تمام این‌ها از نشانه‌های پروردگار عالم است. خداوند تمام این آیات را آفریده تا انسان به فکر فرو رود و عشق و محبت او را به دل بگیرد. در ادامه می‌فرماید: «رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»؛ خداوند مخلوقاتش (آسمان، زمین، بشر و …) را بیهوده نیافریده است. بلکه هدفش آن بوده تا او را شناخته و وظایفشان را انجام دهند.
اگر انسان عاقل لحظه‌اى تفکر کند
همان‌طوری که اشاره شد آیاتی در قرآن با مضامین «افلا یَتَفَکَّرون» و «افلا یعقلون» وجود دارد تا انسان به فکر فرو برود. و یک برنامه منظمی راجع به تفکر داشته باشد. مثلاً یک اوقاتی از شبانه‌روز را به این امر اختصاص بدهد. و سر خود را بر روی زانو بگذارد و بیندیشد؛ و از تفکر و اندیشه‌اش موعظه بگیرد. اگر انسان عاقل لحظه‌اى تفکر کند مى‌فهمد که مقصود از این بساط عالم چیز دیگر است. و هدف، مسائل ظاهری و زندگی مادی دنیوی نیست. و منظور از این خلقت، عالم بالا و بزرگترى است، باید آن عالم بزرگ‌تر را پیدا نمود. و این حیات حیوانى مقصود بالذات نیست. اگر هم انسان یک مشترکاتی در این بدن با حیوان دارد آنها مقصود اصلی نیست چون آنها لازمه بدن مادی است.
وی افزود: در ادامه حضرت امام راحل می‌فرماید: «انسان عاقل باید در فکر خودش باشد. و به حال بیچارگى خودش رحم کند و با خود خطاب کند: اى نفس شقى که سالهاى دراز در پى شهوات عمر خود را صرف کردى و چیزى جز حسرت نصیبت نشد، خوب است قدرى به حال خود رحم کنى، از مالک الملوک حیا کنى»؛
در مناجات حضرت علی علیه‌السلام در مسجد کوفه می‌خوانیم: «مَوْلاىَ یا مَوْلاىَ اَنْتَ الْمالِکُ وَ اَنَا الْمَمْلُوکُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الْمَمْلُوکَ اِلا الْمالِکُ.»؛ انسان باید اعتراف کند که مالکی دارد و همه چیز در اختیار و اراده اوست. متوجه این مطلب هستیم اما آثارش را درون خود نمی‌بینیم و از مالک الملوک حیا نمی‌کنیم.
«و قدرى در راه مقصود اصلى قدم زنى، که آن موجب حیات همیشگى و سعادت دائمى است، و سعادت همیشگى را مفروش به شهوات چند روزه فانى، که آن هم به دست نمى‌آید حتى با زحمتهاى طاقت فرسا. قدرى فکر کن در حال اهل دنیا از سابقین تا این زمان که مى‌بینى.»؛
مطالعه تاریخ گذشتگان
وی با اشاره به توصیه حضرت امام درباره مطالعه تاریخ گذشتگان گفت: انسان خواسته‌هایی دارد ولی مگر می‌تواند به تمام خواسته‌هایش برسد؟ چرا خواسته‌های خود را در اموری قرار می‌دهد که پایدار نیست. باید یک مقدار تاریخ گذشتگان، فرعونیان، سلاطین و پادشاهان را مطالعه کند. و ببیند چه سرنوشتی داشتند و از آنها موعظه و پند بگیرد. زحمات و رنج‌های گذشتگان نظیر پادشاهان و سلاطین به مراتب بیش‌تر از راحتی و آسودگی آنها بوده و این راحتی و خوشی نیز ازلی و همیشگی نبوده است. اگر این کار را نکند آن‌وقت طبق فرمایش حضرت امام راحل، انسانى خواهد بود در صورت انسان و جنود شیطانی از طرف او مبعوث و محرکی است که همیشه او را دعوت به شهوات شیطانی و خواسته‌های نفسانی مى‌کند.
و مى‌گوید: زندگی مادى را باید تأمین کرد. قدرى در حال خود او تأمل کن؛ و قدرى او را استنطاق کن. استنطاق یعنی عقل و هوش خود را با تفکر به نطق و سخن در آور تا آنها با تو صحبت کنند و راه حقیقت را به تو نشان دهند. ببین آیا از وضعیت موجود راضى است؟ یا آن‌که مبتلا به شهوات و خواسته‌های نفسانی است و مى‌خواهد بیچاره دیگرى را هم مبتلا کند؟
وظیفه انسان نسبت به حضرت حق (جل و جلاله)
استاد کمیلی درباره وظیفه انسان نسبت به حضرت حق (جل و جلاله) گفت: «در هر حال از خدای خود با عجز و زاری تمنا کن تا تو را آشنا کند به وظایف خودت که باید منظور شود مابین تو و خدا». وظیفه انسان آن است که بفهمد برای چه خلق شده است؟ در حدیث قدسی آمده: کُنْتُ کَنزا مَخفّیا فَاَحبَبْتَ اَن اُعْرَف فَخَلَقْتُ الخلَقَ لاُعرَف من عرف نفسه فقد عرف ربه. در حدیث معروف دیگری نیز آمده: «من عرف نفسه فقد عرف ربه». لذا انسان باید در این راه قدم بگذارد نه اینکه به دنبال خواسته‌های شهوانی و نفسانی برود.
آیت‌الله کمیلی خراسانی در پایان جلسه فرمود: خداوند در قرآن به کرات می‌فرماید: قَلِیلٌ مِنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ. یعنی افراد قلیلی متوجه این معانی دقیق می‌شوند. امید است این تفکر که به قصد مجاهده با شیطان و نفس امّاره است. راه دیگرى براى تو بنمایاند و موفق شود به منزل دیگر از مجاهدات نفسانی. یعنی اگر این تفکر درست انجام شود راه واقعی را پیدا خواهد کرد. اولین منزل، منزل تفکر است و ان‌شاءالله در جلسات آینده به منازل دیگر اشاره خواهد شد.
دانلود صوت بیانات حضرت آیت الله کمیلی خراسانی در شرح کتاب چهل حدیث حضرت امام خمینی (جلسه چهارم)
مدّت زمان ۲۶:۵۸ دقیقه
تاریخ:۱۴۰۲/۱۱/۰۸
مکان: قم- مسجد سلماسی
