شرح کتاب چهل حدیث – جلسه دوم
جهاد نفس در سلوک/مراتب وجودی
جلسه دوم درس اخلاقِ آیت الله کمیلی خراسانی پیرامون شرح کتاب گران‌قدر «چهل حدیث» حضرت امام خمینی پیرامون موضوع «جهاد با نفس» با حضور شاگردان و علاقه‌مندان به معارف الهی در مسجد سلماسی قم برگزار شد.
آیت الله کمیلی از اساتید حوزه علمیه قم گفت: حضرت امام راحل اجازات روایی متعددی از مشایخ و اساتید خود به صورت کتابی و نوشتاری و شفاهی در نقل احادیث داشته و در ابتدای کتاب شرح چهل حدیث به آن‌ها اشاره نموده است. از این رو وی نیز یکی از راویان حدیث محسوب می‌شود. این سنت تا به امروز ادامه داشته تا این احادیث از دستبرد مفتریان و جاعلان محفوظ بماند و از نقل احادیث توسط راویان ناآشنا و نااهل جلوگیری شود. اجازه روایتی از دیرباز بین دانشمندان علم حدیث معمول بوده است. کلیه اجازات از قبیل اجازه علم انساب، اجازه اجتهادی، اجازه اخذ وجوه شرعیه و اجازه حاکم شرع می‌تواند به صورت نوشتاری یا شفاهی باشد.
وی ضمن قرائت حدیث اول گفت: روایت اول- عن أبی عبد الله، علیه السّلام: أنّ النّبیّ، صلّی الله علیه و آله، بعث سریّه فلمّا رجعوا قال: «مرحبا بقوم، قضوا الجهاد الأصغر، و بقی علیهم الجهاد الأکبر. فقیل: یا رسول الله ما الجهاد الأکبر؟ قال: جهاد النّفس.».
سریه
وی درباره سریه گفت: سریه تعدادی از سپاهیان لشکر در حدود چهارصد نفر است که پیشاپیش لشکر حرکت می‌کند تا اطلاعاتی از دشمن کسب نماید. در روایت آمده «خَیرُ السَّرایا أربعُ مائهٍ»؛ سریّه‌‌ای بهترین است که تعدادش ۴۰۰ نفر باشد. و یا سریه مجموعه‌ای از سپاه است که به طور مستقل جنگ را شروع کنند.
جهاد اکبر و جهاد اصغر
استاد حوزه علمیه به معنای روایت پرداخت و گفت: پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله) سپاهى را از مدینه منوره به جنگ اعزام کرد. وقتى برگشتند فرمود: مرحبا به مردمانى که جهاد اصغر را گذراندند ولى جهاد اکبر همچنان بر عهده آنان باقى مانده است. عرض شد: اى رسول خدا! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد با نفس اماره و خواسته‌های نفس.
اهمیت جهاد نفس و مهم بودن تزکیه و تهذیب
استاد اخلاق و عرفان ضمن تأکید بر تهذیب اخلاق گفت: مسئله تزکیه نفس و تهذیب اخلاق یک مسئله بسیار مهم در سیر و سلوک الی الله است. چقدر جهاد لازم دارد تا انسان به درون خودش برود؛ تزکیه و تهذیب اخلاق کند و مراتبی از نفس را پشت سر بگذارد و در نهایت به وادی معرفت پای بگذارد. این یک جهاد بسیار بزرگ، طولانی و همیشگی است. انسان همیشه با دشمن نفس، وساوس شیطانی و نفسانی درگیر است.
استاد کمیلی گفت: حضرت امام در ادامه می‌فرماید: «بدان که انسان اعجوبه‌ای است دارای دو نشئه و دو عالم: نشئه ظاهریه ملکیه دنیویه که آن بدن او است، و نشئه باطنیه غیبیه ملکوتیه که از عالم دیگر است.»؛ انسان در میان مخلوقات الهی یک مخلوقِ برجسته و عجیبی است؛ او علاوه بر این دنیا برای آخرت، عالم غیب و ملکوت الهی نشئت می‌گیرد.
اهمیت سلامتی جسم برای اهل سلوک/توصیه مشهور آیت‌الله قاضی
آیت‌الله کمیلی خراسانی جسم را مرکب روح دانست و اظهار کرد: نشو و نمو انسان از طریق باطن، درون و قلب است. لذا بدن برای نشئه ظاهریه ملکیه این دنیاست و مرکبی برای روح است. همان‌طوری که روح باید تعالی کند، این مرکب هم باید به همراه روح در توان، قدرت، نشو و نمو باشد؛ لذا باید ملاحظه بدن و جسم را کرد و در مسئله صحت، عافیت و سلامتی جسم تقصیر و کوتاهی ننمود؛ چون آدمی با همین بدن در باطن سیر می‌کند.
وی با اشاره به توصیه مشهور آیت الله قاضی گفت: یک نقل مشهوری از مرحوم میرزا علی آقا قاضی (رضوان الله علیه) است که: بدن سالک، حکم اسب و مرکب را برایش دارد. هرچه بیش‌تر به آن خدمت کند بیش‌تر می‌تواند از آن بهره‌برداری کند. اگر سالک به آن رسیدگی نکند و در حقش اجحاف نماید این مرکب او را به مقصد نخواهد رسانید. سفر انسان در گذشته از طریق اسب، شتر و قاطر بود و در زمان حاضر نیز وسایل جدیدی جایگزین شده که همه به رسیدگی و تجهیز نیازمند است؛ مخصوصاً اگر سفر طولانی در پیش است. سفر روحانی نیز یک سفر طویلی است که سال‌ها زمان می‌برد. لذا سلامتی بدن و اعتدال مزاج امری ضروری برای اهل سلوک است. چون اگر سالک بیمار شود از وظایف سلوکی‌اش باز می‌ماند.
مراتب نفس و غیوبات سبعه
این استاد عرفان اسلامی با اشاره به مراتب نفس گفت: انسان عهده‌دار دو وظیفه است. یکی وظیفه بدنی و جسمی که مربوط به این دنیاست و دیگری وظیفه روحی و باطنی که به سیر الی الله مرتبط است. نفس انسان از عالم غیب و ملکوت بوده و دارای مقامات و درجاتی‌ست. که به طریق کلی به هفت، چهار، سه و بعضاً به دو قسمت، تقسیم‌بندی شده است. سالک می‌خواهد نفسش را تربیت و باطنش را تزکیه کند و خود را به مقام علیین برساند. این یک جهاد اکبر است و سختی، مشقت و مجاهدات دارد.
وی با اشاره به غیوبات سبعه گفت: در عالم غیب و باطن از منظر علمای اخلاق و عرفان، هفت مرتبه داریم. مراتب وجودی نفس سالک عبارتند از: نفس، عقل، قلب (البته برخی قلب را قبل از عقل دانسته‌اند)، روح، سرّ، خفی، اخفی. آن‌هایی که اهل سیر و سلوک هستند متوجه این معانی می‌شوند.
استاد کمیلی با اشاره به تقسیم‌بندی دیگر نفس اظهار داشت: گروهی (اهل حکمت، فلاسفه، کلام ملاصدرا و بوعلی سینا و …) نفس انسانی را به چهار وجه تقسیم می‌کنند. «صدر المتألهین نفس انسان را به سرّ و علن و هر یک از این دو را به ظاهر (سرّ ظاهر و سرّ باطن) و باطن (علن ظاهر و علن باطن) تقسیم می‌کند. که می تواند چهار مرحله برای نفس محسوب شود». یعنی یک اموری در انسان به‌صورت امور سرّی، پنهانی و درونی بوده که ریشه‌های آن در باطن است. و یک اموری در علن و آشکار است که با عالم ظاهر سر و کار دارد.
نفس نباتی، نفس حیوانی و نفس انسانی
این مؤلف حوزوی افزود: عده دیگر برای نفس سه وجه قائل هستند. بوعلی سینا قوای نفس را به سه مرتبه نفس نباتی، نفس حیوانی و نفس انسانی تقسیم می‌کند. نفس اولیه انسان یک نفس نباتی است؛ چون تولید نطفه از مواد غذایی (گیاهان و …) است که پدر و مادر تغذیه نموده‌اند. سپس به نفس حیوانی تبدیل می‌شود و خصوصیات حیوانی در او پدیدار می‌شود تا در نهایت به نفس انسانی وارد می‌شود.
حدیث مشهور کمیل
وی ادامه داد: حضرت علی (علیه‌السلام) در حدیث مشهور کمیل، نفس را به چهار مرتبه تقسیم‌بندی است. این‌ها به صورت جداگانه و مجزا نیست بلکه مراتبی از نفس است. سیر روحی و معنوی در وجود انسان، مرتبه به مرتبه است. یعنی از یک مرتبه پایین به مرتبه بالاتر و همین طور ادامه پیدا می‌کند.
آیت الله کمیلی گفت: مقامات درونی و نشئه درونی از منظر گروهی دیگر به دو وجه تقسیم‌بندی می‌شود. نفس به ظاهر و باطن و یا به تعابیری دیگر مثل سرّ و علن، ملک (همین دنیا) و ملکوت (مراتب روحی و معنوی انسان)، دنیا و آخرت تقسیم‌بندی می‌شود.
جنود عقل و جهل
وی ادامه داد: در ادامه حضرت امام می‌فرماید: «و از برای هر یک از مقامات و درجات آن جنودی است رحمانی و عقلانی، که آن را جذب به ملکوت اعلی و دعوت به سعادت می کنند. و جنودی است شیطانی و جهلانی که آن را جذب به ملکوت سفلی و دعوت به شقاوت می‌کنند.». حضرت امام خمینی کتابی تحت عنوان «شرح حدیث جنود عقل و جهل» دارند. این دو جهت بنا به فلسفه و حکمتی در وجود انسان وجود دارد و باید این‌گونه باشد. باید «خیر و شرّ»، «معصیت و غیر معصیت» و «شیطان و عقل» وجود داشته باشد.
اهمیت وجود جهل و عقل در کنار هم برای قهرمان شدن انسان
آیت‌الله کمیلی خراسانی گفت: اگر این دو لشکر وجود نداشته باشد و منازعه‌ای صورت نگیرد چگونه می‌توان قهرمان شد؟ مثلاً در ورزش کشتی، زمانی یک کشتی‌گیر عنوان قهرمانی کسب می‌کند که بر حریفش فایق آید. اگر جنود رحمانی غالب شود، انسان در زمره اولیاء الله است. و اگر جنود شیطانی و لشکر جهل غالب آید، انسان از اهل شقاوت و غضب است. و در زمره شیاطین و کفار و محرومین محشور خواهد شد. «و چون در این اوراق بنای تفصیل نیست، به بعضی مقامات نفس اشاره کرده و وجوه سعادت و شقاوت آن را اجمالا بیان نموده، کیفیت جهاد نفس را در آن مقام بیان می کنیم. إن شاء الله.». اما حضرت امام در خاتمه این حدیث، از بیان تفصیلی جهاد نفس منصرف شده و وعده می‌دهند که در یک رساله مفرده‌ای به آن اشاره خواهد شد. اما مشخص نیست این رساله مفرده تألیف شده یا نه.
برخی آداب وارد شده در میدان نبرد با دشمنان اسلام
استاد اخلاق با اشاره به برخی آداب وارد شده در میدان نبرد با دشمنان اسلام گفت: «از حضرت امام صادق (ع) نقل شده:
هرگاه پیامبر (ص) سریه‌ای را به جایی اعزام می‌داشت پیش از حرکت، افراد سپاه را روبروی خود می‌نشاند و به آن‌ها می‌فرمود: به نام خدا، به یاری خدا، در راه خدا و بر سنت پیغمبر خدا بروید. مبادا در غنیمتی که بدست آوردید. خیانت کنید. مبادا افراد دشمن را مثله کنید. مبادا غدر و مکر بکار ببرید. هرگز پیر افتاده، کودک و زن را به قتل نرسانید. هرگز درختی را قطع نکنید مگر ناچار شوید.
اگر ضعیف‌ترین مسلمان و یا بهترین و قوی‌ترین آن‌ها به یکی از مشرکان و کفار مهلت داد « وَإِنۡ أَحَدٞ مِّنَ ٱلۡمُشۡرِکِینَ ٱسۡتَجَارَکَ فَأَجِرۡهُ حَتَّىٰ یَسۡمَعَ کَلَٰمَ ٱللَّهِ ثُمَّ أَبۡلِغۡهُ مَأۡمَنَهُۥۚ ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمۡ قَوۡمٞ لَّا یَعۡلَمُونَ» و آن مشرک را در پناه خود قرار داد. وی در امان است تا این‌که قران به سمع او برسد. اگر اسلام اختیار کرد وی مسلمان است و خون، مال و ناموسش محفوظ می‌ماند. و اگر نه او را به محل امن خودش برسانید. چنین قوانینی در عصر حاضر در قوانین حقوق بشر وجود ندارد.
در جنگ میان اسرائیل و غزه، اسرائیل به هیچ‌کدام از این قوانین و ضوابط پایبند نیست. ان‌شاءالله به لطف الهی هرچه زودتر قائله جنگ به نفع مسلمین خاتمه پیدا کند.
دانلود صوت بیانات حضرت آیت الله کمیلی خراسانی در شرح کتاب چهل حدیث حضرت امام خمینی (جلسه دوم)
مدّت زمان ۳۱:۴۹ دقیقه
تاریخ:۱۴۰۲/۱۰/۱۷
مکان: قم- مسجد سلماسی
