شرح کتاب چهل حدیث – جلسه اول
چرایی چهل حدیث نویسی توسط بزرگان
آیت الله کمیلی خراسانی در ادامه سلسله جلسات اخلاقی در مسجد سلماسی قم، بعد از اینکه شرح و توضیح کتاب آداب نماز حضرت امام خمینی خاتمه یافت. در راستای تقویت اخلاق و معنویت در جامعه به شرح کتاب «چهل حدیث» در موضوع اخلاق و عرفان پرداخت.
استاد حوزه علمیه گفت: این کتاب توسط حضرت امام (رضوان الله علیه) به سال ۱۳۱۷ ه.ش. و در سن سی و شش سالگی تألیف شد. احادیث این کتاب برگرفته از موسوعه کافی شیخ محمد بن یعقوب کلینی است. که مرقد مطهرش در شهر بغداد و در نزدیکی مزار نواب اربعه است. و الحمدلله دو مرتبه توفیق تشرف حاصل شده است.
وی ادامه داد: موسوعه کافی (اصول کافی-فروع کافی-روضه) توسط شیخ کلینی در مدت بیست سال تألیف شد. این کتاب از کتب اربعه بوده و مجتهدین برای اثبات فتاوی خود به آن اعتماد می‌کنند.
وی افزود: کتاب حاضر در اصل تقریرات امام خمینی (قدس الله روحه) بوده که مضامین آن را در مدرسه فیضیه و ملاصادق در قم برای شاگردان خود و خواصی از طلاب ایراد فرموده بود. سپس به مرور این جلسات به زبان فارسی برگردانده شد. و در نهایت نگارش این کتاب در چهارم محرم ۱۳۵۸ ه . ق. مطابق با پنجم اسفندماه ۱۳۱۷ ه.ش. به پایان رسید. نسخه اصلی کتاب به دست خط امام در حمله مأموران ساواک به منزل شخصی ایشان در سال ۱۳۴۲ به غارت رفت. لذا از چک‌نویس‌های کتاب که در کتابخانه عمومی مرحوم حضرت آیت الله گلپایگانی نگهداری می‌شد استفاده شد.
اربعین یا چهل حدیث
استاد اخلاق و عرفان درباره علت نوشته شدن کتب اربعینیات گفت: اربعین یا چهل حدیث عنوان کتاب‌هایی است که معمولاً در بردارنده چهل حدیث یا آن‌که چهل باب در حدیث است. بعضی از علما و بزرگان مقید هستند که در بین تألیفات و آثار خود کتابی با عنوان اربعین و چهل حدیث داشته باشند.
استاد کمیلی درباره سابقه نوشتن کتاب اربعینیات گفت: تألیف اربعینیات از قرن چهارم معمول شد. افرادی نظیر ابوبکر کلاباذی (وفات ۳۸۰ ه.ق.)، ابوعبدالرحمن سلمی، ابونعیم اصفهانی، شیخ بهایی، علامه مجلسی دوم، شهید اول (محمد بن جمال الدین مکی عاملی)، نورالدین عبد الرحمان جامی و خانم بانو امین در اصفهان در این باب تألیف داشته‌اند. لازم به ذکر است در اواخر یکی از تألیفات بنده با عنوان «مفاتیح السلوک» چهل حدیث بیان شده است.
اهمیت تألیف، مطالعه و حفظ چهل حدیث
روایت اول: پیامبر(ص) می‌فرماید: «مَنْ حَفِظَ مِنْ أُمَّتِی أَرْبَعِینَ حَدِیثاً مِمَّا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَقِیهاً عَالِما» و در روایتی در ادامه عبارت «لا یعذبه» آمده است. [شیخ صدوق؛ ثواب الاعمال عقاب الاعمال؛ جلد ۱ صفحه ۱۳۴]. برای «حفظ حدیث» دو معنا ذکر شده که ظاهراً هر دو صحیح است: همانند قاریان قرآن، چهل حدیث را در سینه حفظ نماید یا چهل حدیث را در یک مجموعه‌ای نگهداری و حفاظت کند. پیامبر (ص) می‌فرماید: هر کس از امت من چهل حدیث در حوزه امور دینی که مور نیاز و مرتبط با مسائل روز است را نگهداری و حفاظت نماید خداوند او را در روز قیامت فقیه و عالم برانگیزد و از عذاب بماند.
روایت دوم: پیامبر(ص) می‌فرماید: « وَ قَوْلُهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: مَنْ حَفِظَ عَلَى أُمَّتِی أَرْبَعِینَ حَدِیثاً مِنْ أَمْرِ دِینِهَا بَعَثَهُ اَللَّهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَقِیهاً وَ کُنْتُ لَهُ شَافِعاً وَ شَهِیداً»؛ [مُنْیهُ المُرید؛شهید ثانی؛ ج اول؛ ص ۳۷۱]؛ از میان امّت من هر کس چهل حدیث از احادیثى که مردم در دین خود بدان نیازمندند حفظ کند، خداوند او را در روز قیامت فقیه و عالِم محشور خواهد کرد و در روز قیامت شفیع و شاهدش خواهم بود.
روایت سوم: پیامبر (ص) می‌فرماید: «مَنْ حَفِظَ عَلَى أُمَّتِی أَرْبَعِینَ حَدِیثاً مِنْ سُنَّتِی أَدْخَلْتُهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فِی شَفَاعَتِی»؛ [غرر الحکم؛ جلد ۱؛ صفحه ۳۷]. کلمه «حفظ» در این حدیث به مفهوم نگهداری، حفظ، نشر، انتشار و تبلیغ در میان امت اسلامی است. هر کس از امت حضرت رسول الله (ص) چهل حدیث حفظ نماید از سنت‌ها و آدابی که پیامبر گرامی اسلام (ص) برای امت اسلامی در حوزه مستحبات شرعی، واجبات و … وضع نموده است در روز قیامت مورد شفاعت حضرت قرار می‌گیرد.
کتاب سنن النبی علامه طباطبایی
کتاب سنن النبی علامه طباطبایی یکی از مصادیق این حدیث بوده و راجع به سنت‌هایی است که پیامبر (ص) برای امت خویش به یادگار گذاشته است. اما کتاب چهل حدیث حضرت امام راحل، اختصاص به احادیث نبوی ندارد. مصادر روایی اهل سنت بیش‌تر نبوی است. اما اهل تشیع در مجامع روایی، روایات بسیاری از اهل بیت (علیهم السلام) دارند. یعنی مجامیع حدیثی اهل تشیع، نبوی، علوی، رضوی، فاطمی و سایر ائمه (علیهم السلام) است.
روایت چهارم: پیامبر (ص) می‌فرماید: «یا علی مَن حَفِظَ مِن اُمَّتی أرْبَعینَ حَدیثا یَطْلُبُ بذلکَ وَجْهَ اللّه ِ عزّ و جلّ و الدّارَ الآخِرَهَ ، حَشَرهُ اللّه ُ یَومَ القِیامَهِ مَع النَّبِیّینَ و الصِّدِّیقینَ و الشُّهداءِ و الصَّالِحینَ و حَسُنَ اُولئکَ رَفیقا »؛ [شیخ حر عاملی؛ وسائل الشیعه؛ جلد ۲۷ صفحه ۹۵] یا علی هر کس از امت من چهل حدیث، حفظ و نگهداری کند یا نشر دهد به نیت طلب مرضات الهی و در نظر گرفتن دار اخروی، خداوند در روز قیامت او را با پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان محشور فرماید و آن‌ها بهترین رفیق برای انسان هستند.
خلوص نیت داشتن در تألیف
آیت الله کمیلی درباره وجه افتراق این حدیث گفت: وجه افتراق این حدیث با روایات پیشین، قید خلوص نیت داشتن در تألیف، حفظ، شرح و توضیح چنین احادیثی است. یعنی جمع‌آوری احادیث نباید به نیت کسب شهرت، اسم و رسم باشد. بلکه باید برای خدا، آخرت و سرنوشت اخروی باشد. و لازمه این اهل سلوک، اهل مراقبه و اهل خلوص بودن شخص است.
این مؤلف حوزوی درباره ساختار کتاب گفت: حدیث اول کتاب از احادیث نبوی و در موضوع جهاد با نفس است که جنبه عرفانی و اخلاقی داشته و شرح طویلی دارد. پانزده حدیث از احادیث کتاب، در باب اخلاق با موضوعات ریا، عجب، کبر، حسادت، حب دنیا، غضب، عصبیت، نفاق، هوای نفس، آرزوی دراز، غیبت، صبر، اصناف جویندگان علم، شک و وسواس، وصایای پیغمبر (ص) به امام علی (علیه السلام) و فضیلت علم است.
وی ادامه داد: پانزده حدیث، جنبه عرفانی دارد که در موضوعات فطرت، عشق، تفکر، توکل، خوف و رجا، امتحان و آزمایش مومنان، توبه، ذکر خدا، اخلاص، شکر،کراهت از مرگ، اقسام علم، عبادت، حضور قلب، اقسام قلوب، یقین، ولایت و مقام مؤمن در پیشگاه حق تعالی است.
وی افزود: حضرت امام در این کتاب حدیثی فلسفی و عرفانی در موضوع لقاء الله دارند.
معرفتِ کنه ذات برای ما میسور نیست
استاد کمیلی گفت: پنج حدیث از احادیث این کتاب درباره اعتقادات است. که شامل موضوعات معرفت اسماء الله، مسئله جبر و تفویض، صفات حق، معرفت خداوند و رسول اولی الامر و خیر و شر است. البته معرفتِ کنه ذات برای ما میسور نیست. همچنین مقام علو و کنه نبوت حضرت رسول اکرم (ص) خیلی روشن نیست. تعدادی از احادیث نیز درباره تفسیر عرفانی سوره‌های قرآنی حمد و توحید و آیات ابتدایی سوره مبارکه توحید است.
وی در خاتمه با اشاره به حدیث طینت گفت: یک حدیث از احادیث کتاب چهل حدیث نیز درباره موضوع طینت است. به طور کلی این احادیث صعب و مستصعب است؛ و ورود به چنین مباحثی نیازمند ایمان فوق العاده قوی است. افرادی متوجه این احادیث می‌شوند که قلبشان دارای مراتب معرفتی باشد و بتوانند عمق روایت را درک کنند. از جمله احادیث طینت، حدیث «السَّعیدُ مَن سَعِدَ فی بَطنِ اُمِّهِ، وَالشَّقِیُّ مَن شَقِیَ فی بَطنِ اُمِّهِ» است. یکی از کتب درسی سطوح بالای حوزوی طلاب کتاب کفایه اصول مرحوم آخوند خراسانی است. ایشان وقتی به حدیث طینت می‌رسد می‌فرماید: قلم اینجا رسید سر بشکست. یعنی کلام به اینجا ختم شد چرا که ما دیگر نمی‌فهمیم این حدیث چه مفاهیمی در بر دارد.
