شرح کتاب چهل حدیث حضرت امام خمینی (جلسه هفتم)
بالاترین سطح مراقبه/چهار دستور اخلاقی در سیر و سلوک
آیتالله حاج شیخ محمد صالح کمیلی خراسانی در ادامه سلسله مباحث اخلاقی با محوریت شرح کتاب چهل حدیث امام خمینی (ره) در مسجد سلماسی قم گفت: حضرت امام در فصل سوم شرح حدیث جهاد با نفس یکی از امور لازم برای مجاهد در جهاد اکبر را «مشارطه، مراقبه و محاسبه» عنوان میکند. اما مشهور بین علمای اخلاق برای تهذیب اخلاق و تهذیب نفس، چهار دستور « مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه لازم و ضروری است. ابتدای روز باید با نفس خویش یک شرطگذاری نمود. لازمه این مشارطه تنظیم یک جدول روزانه و اخلاقی است. تمام کارهایی که از صبح تا شب باید انجام بگیرد و انجام نگیرد نظیر واجبات و محرمات یا فضایل و رذایل باید در آن نوشته شود.
چگونگی شروع برنامه تهذیب نفس
استاد اخلاق درباره چگونگی شروع برنامه تهذیب نفس گفت: در ابتدای امر، شروع برنامه تهذیب نفس با اتیان واجبات و ترک محرمات است. این برنامه بتدریج شامل اتیان مستحبات و ترک مکروهات نیز میشود و در مرحله بالاتر شامل ترک مباحات یا انجام افعالی که اباحه دارد به قصد قربت است. یعنی اگر میخواهد ورزش کند، راه برود، تفریح کند یا هر کار دیگری انجام دهد همه را برای خدا انجام میدهد تا عبادت محسوب شود. بعد از طی این مراحل ملکهای از عدالت تقوایی در نفس ایجاد میشود.
وجوب عدالت تقوایی
وی عدالت تقوایی را برای همه لازم دانست و گفت: عدالت اختصاص به قاضی، امام جماعت و مجتهد ندارد. عدالت یک امر تمرینی و ملکهای است. ابتدای امر با گناهشناسی و واجبشناسی و بعد از آن انجام تمرینات پی در پی است. ملکه شدن با چند روز تمرین حاصل نمیشود؛ بلکه زمان زیادی لازم است تا یک قوه بازدارندهای در نفس ایجاد شود تا در هنگام دروغ گفتن یا غیبت کردن آن قوه روحی و معنوی مانع از دروغ یا غیبت شود.
وضعیت نفس لوامه اینطور است. کسی که عدالت تقوایی در وجودش ملکه نشده چگونه میخواهد مرجع تقلید، امام جماعت و قاضی شود. لذا در جایی که فقها عدالت را واجب میدانند باید فرد قبل تصدی آن را در وجودش احراز کند. این امر از طریق مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه حاصل میشود. باید یک مدتی جدول کتبی اخلاقی به همراه خود داشت. برای این منظور مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه را برای یک روز از صبح تا شب از دست ندهد و آن را تجربه کند؛ بعد اواخر شب ببیند آیا تغییری نسبت به روزهای گذشته داشته یا نه. همین تغییر، انگیزه و عاملی میشود تا در روزهای بعد نیز به همین طریق عمل کند.
تعریف مشارطه و مراقبه
وی در تعریف مشارطه و مراقبه گفت: بعد از عرضه جدول عملی و اخلاقی به نفس نوبت به مشارطه میرسد. مشارطه، یک شرطبندی و شرط گذاری با نفس است. یعنی به نفس گفته شود که تا شب این جدول عملی و اخلاقی از تو خواسته میشود. بعد از مشارطه نوبت به مراقبه میرسد. اگر در تمام مدت شرط مراقبه نداشته باشد چون تازه شروع کرده و آن قدرت نفسانی برایش حاصل نشده همه چیز را یک دفعه رها میکند.
توصیه حضرت علامه طباطبایی در اواخر عمر شریفش
مرحوم آیت الله ابراهیم امینی در اواخر عمر مرحوم علامه طباطبایی بر سر بالینش در بیمارستان حاضر میشود. حضرت علامه در حالی که نمیتوانست درست صحبت کند ایشان را سه مرتبه توصیه به مراقبه میفرماید. ایشان تأکید داشت که انسان باید همیشه این مراقبه را به همراهش داشته باشد.
بالاترین سطح مراقبه/ مراقبه انفاسی
استاد اخلاق و عرفان با اشاره به مراقبه انفاسی گفت: بعضی از عرفا به مراقبه انفاسی اشاره میکنند که در سطح خیلی بالایی قرار دارد. مراقبه انفاسی یعنی در هر نفسی که میکشد مراقبت نماید تا نفسش الهی و توحیدی باشد و همینطوری مصرف نشود. بعضی از اولیای الهی صاحب نفس هستند؛ چون آنها شمارش انفاس خود را با توجه و حضور الهی دارند. آنها خیلی مراقبه دارند و مراقبه آنها انفاسی است.
اهمیت محاسبه نفس
استاد حوزه با توجه به اهمیت محاسبه نفس گفت: بعد از مراقبه نوبت به محاسبه قبل از خواب میرسد. اگر اعمالش مرضی الهی بود خدا را شکر کند؛ و اگر اعمالش مورد رضای الهی نبود باید توبه کند. توبه در اقوال و افعال معصیتی امری واجب است. اگر فردی مرتکب حرام و گناهی شد باید توبه کند، تدارک ببیند و جبران کند. و این محاسبه شامل معاتبه، معاقبه و مؤاخذه نیز میشود.
محاسبه نفس با استناد به آیات و روایات
آیت الله کمیلی با استناد به آیات و روایات در خصوص موضوع محاسبه گفت: در احادیث آمده است: «حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا» و «مُوتُوا قَبلَ اَن تمُوتُوا». وقتی انسان از نفسش حساب گرفت بالاخره باید یک نتیجه و ثمری داشته باشد. لازمه محاسبه کشیدن از نفس این است که در جاهایی که مرتکب گناهی شده توبه کند و تصمیمی بگیرد؛ نفس را ملامت و جریمه کند.
بابت ارتکاب به گناه نفس را جریمه کند؛ مثلاً یک صدقه بزرگی در راه خدا بدهد یا روزه بگیرد. خداوند در سوره مبارکه حشر و علق میفرماید: «وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ»؛ «أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَىٰ». حضرت علی (ع) درباره مراقبه میفرماید: «یَنبَغِی أن یکونَ الرجُلُ مُهَیمِنا عَلى نَفسِهِ مُراقِبا قَلبَهُ حافِظا لِسانَهُ »( غررالحکم)؛ سزاور است که آدمی همیشه بر روی نفسش تسلط داشته باشد و مراقب دل و نگهدار زبان خویش باشد. مراقبه قلبی بالاتر از مراقبه چشم، گوش و زبان است؛ اینکه هر چیزی را به درون دلش راه ندهد و تعلقات غیر خدایی را از دلش بیرون کند. مراقبات قلبی خیلی کار میبرد. کنترل نمودن زبان خیلی کار میبرد و تا چهل گناه برای زبان نوشته شده است. خداوند در سوره مبارکه نساء میفرماید: «إِنَّ اللهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً»؛ یعنی خداوند مراقب شماست.
ضرورت محاسبه نفس در کلام حضرت امام صادق (ع)
استاد حوزه علمیه با اشاره به روایتی از رئیس مکتب شیعه گفت: در مورد محاسبه نفس نیز روایات متعددی وجود دارد. حضرت امام صادق (ع) درباره ضرورت محاسبه نفس در هر روز میفرماید: «یَا ابْنَ جُنْدَبٍ حَقٌّ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ- یَعْرِفُنَا أَنْ یَعْرِضَ عَمَلَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَهٍ- عَلَى نَفْسِهِ فَیَکُونَ مُحَاسِبَ نَفْسِهِ- فَإِنْ رَأَى حَسَنَهً اسْتَزَادَ مِنْهَا- وَ إِنْ رَأَى سَیِّئَهً اسْتَغْفَرَ مِنْهَا لِئَلَّا یَخْزَى یَوْمَ الْقِیَامَهِ»؛ واجب است بر مسلمان و موالی شیعه اهل بیت (علیهمالسلام) که به آنها معرفت دارد عملش را در هر شب و روز بر خودش عرضه نماید. این همان محاسبه نفس است. باید از نفس خود حساب بگیرد.
وی ادامه داد: اگر کار خوبی مشاهده کرد به دنبال آن برود و به آن بیفزاید. اگر گناهی انجام داده بود باید توبه و استغفاره کند تا روز قیامت رسوا نشود. روز قیامت سریرهها و پنهانیها آشکار میشود.
وی افزود: در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (ص) آمده است: «حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا»؛ به حساب خود برسید قبل از آنکه دیگران به حساب شما رسیدگی کنند. ملائکهای به همراه ما هستند که در اعمال ما را در صحیفه اعمال مینویسند و از ما حساب میگیرند. با توجه به اخبار شب اول قبر به نکیر و منکر نیز میبایست حساب پس بدهیم. «وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا»؛ لذا باید خود را ارزیابی نمود و دانست چکاره هستیم.
خداوند در سوره مبارکه قیامت میفرماید: «بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَه وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِیرَهُ»؛ چه کسی از انسان به خودش نزدیکتر است؟ بلکه انسان خودش از وضع خود آگاه است و هرچقدر عذر بتراشد از او پذیرفته نمیشود. لذا باید خود را به میزان و سنجش در آورد و دید چقدر خوبی و بدی انجام داده است.حضرت علی (ع) در خطبه ۱۹۲ نهجالبلاغه میفرماید: «تجهزوا للعرض الاکبر»؛ خود را برای روز قیامت آماده کنید.
معاقبه و معاتبه
استاد کمیلی ضمن تأکید بر معاقبه و معاتبه گفت: دو موضوع معاتبه و معاقبه هرچند در کلام حضرت امام راحل نیامده اما لازمه محاسبه است. خداوند در سوره مبارکه توبه میفرماید: «وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَى اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ »؛ وقتی عمل صالح و سیئه، واجبات و محرمات و همینطور گناهان و غیرگناهان با یکدیگر مخلوط میشود لازم است که انسان ببیند در کجا مرتکب خطا و سیئه شده و خودش را عقاب و سرزنش کند؛ در آن صورت خداوند توبهاش را خواهد پذیرفت. وگرنه اگر فقط به زبان استغفار کند تأثیری نخواهد داشت. ابولبابه انصاری از اصحاب پیامبر بود. وی از دستور پیامبر مبنی بر شرکت در غزوه تبوک سرباز زد.
سپس از کارش پشیمان شد و به مسجد النبی رفت و خود را با طناب به یکی از ستونهای مسجد بست و سوگند یاد کرد که اجازه ندهد جز پیامبر (ص) کسی او را از ستون باز کند. موضوع به اطلاع حضرت رسول الله (ص) رسانیده شد. پیامبر (ص) فرمودند: اگر او نزد من میآمد، برایش آمرزش میخواستم. اما اکنون که کار به اینجا کشیده، تا هنگامی که خداوند او را نبخشاید، وی را از ستون نمیگشایم. سرانجام آیهای نازل شد و توبه او پذیرفته شد. ستون توبه در مسجد النبی معروف است. لذا اساتید اخلاق اجماع دارند انسان بدون مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه نمیتواند در این راه پیش برود.
مشارطه در کلام امام راحل (رض)
استاد حوزه با اشاره به فرمایشات امام راحل در خصوص این دستورهای اخلاقی گفت: «مشارطه» آن است که در اوّل روز مثلا با خود شرط کند که امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارک و تعالى رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد. و معلوم است یک روز خلاف نکردن امرى است خیلى سهل، انسان مىتواند بآسانى از عهده برآید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما ببین چقدر سهل است. ممکن است شیطان و جنود آن ملعون بر تو این امر را بزرگ نمایش دهند، ولى این از تلبیسات آن ملعون است، او را از روى واقع و قلب لعن کن، و اوهام باطله را از قلب بیرون کن، و یک روز تجربه کن، آن وقت تصدیق خواهى کرد.»
اگر انسان لعن کند و کارش را هم ادامه دهد این فایدهای ندارد. لعن واقعی این است که از شیطان دور شود. لعن واقعی و لعن قلبی این است که واقعاً شیطان را در دلش دوست نداشته باشد و کارهای شیطانی را ترک نماید.
مراقبه در کلام امام راحل (رض)
حضرت امام در ادامه میفرماید: «و پس از این مشارطه، باید وارد «مراقبه» شوى. و آن چنان است که در تمام مدت شرط از صبح تا شب متوجه عمل به آن باشى، و خود را ملزم بدانى به عمل کردن به آن، و اگر خداى نخواسته در دلت افتاد که امرى را مرتکب شوى که خلاف فرموده خداست، مثلاَ یک وسوسه از درون آمد یا یک رفیق بدی کنارت نشست و وسوسه کرد؛ بدان که این از شیطان و جنود اوست که مىخواهند تو را از شرطى که کردى باز دارند.
به آنها لعنت کن و از شر آنها به خداوند پناه ببر، و آن خیال باطل را از دل بیرون نما، و به شیطان بگو که من یک امروز با خود شرط کردم که خلاف فرمان خداوند تعالى نکنم، ولى نعمت من سالهاى دراز است به من نعمت داده، صحت و سلامت و امنیت مرحمت فرموده و مرحمتهایى کرده که اگر تا ابد خدمت او کنم از عهده یکى از آنها بر نمىآیم، سزاوار نیست یک شرط جزئى را وفا نکنم. امید است إن شاء اللّه شیطان طرد شود و منصرف گردد و جنود رحمان غالب آید. و این مراقبه با هیچ یک از کارهاى تو، از قبیل کسب و سفر و تحصیل و غیرها، منافات ندارد.»
یک عده به خود سخت گرفته و میگویند سیر و سلوک و تهذیب نفس با تحصیل در دانشگاه و حوزه علمیه و اشتغال به کار منافات دارد. در حالی که طبق فرمایش امام خمینی این امر با کسب و کار و تحصیل منافات ندارد. یعنی میتوان در عین عمل به آنها این چهار دستور اخلاقی را نیز به همراه خود داشت.
اهمیت حساب کشیدن از نفس
وی در پایان با اشاره به اهمیت حساب کشیدن از نفس گفت: آخرین مورد از دستور اخلاقی محاسبه است. اینکه آخر شب از نفس خویش حساب بکشد. بررسی کند در مشارطه ابتدای صبح با ولی نعمتش چکار کرده است. به عهد و شرطش پایبند بوده یا به آن خیانت کرده است. اگر به عهد خود وفا کرده خدا را شکر کند که توانسته یک گام به جلو بردارد. وقتی یک قدم به جلو برداشت و مورد نظر الهی واقع شد خداوند ان شاءالله راهنمایی میکند و امور دنیا و آخرت را برایش سهل و آسان میکند. لذا چون مراقبه روز اول کامل بوده مراقبه روز بعد برایش آسانتر خواهد شد. وقتی به این عمل مواظبت کند بتدریج ملکه میشود و قوت پیدا میکند. دیگر لازم نیست جدول کتبی مراقبه را به همراه خودش داشته باشد؛ چون همه اعمالش خود به خود انجام میشود و کارها برایش آسان میشود.
آن وقت از اطاعت اوامر الهی و ترک معاصی لذت میبرد. و بدان که خداى تبارک و تعالى تکلیف شاق بر تو نکرده که اینقدر به خودت سخت میگیری و چیزى که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست بر تو تحمیل نفرموده «لا یکلّف اللَّه نفساً الّا وسعها»؛ ولی شیطان و لشکرش کار را بر تو مشکل جلوه میدهند. و اگر خداى نخواسته در وقت محاسبه دیدى سستى و فتورى بر تو عارض شده از خداى تعالى معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنى. و به این حال باشى تا خداى تعالى ابواب توفیق و سعادت را بر روى تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند.
دانلود صوت بیانات حضرت آیت الله کمیلی خراسانی در شرح کتاب چهل حدیث حضرت امام خمینی (جلسه هفتم)
مدّت زمان ۳۸:۵۹ دقیقه
تاریخ:۱۴۰۲/۱۱/۲۹
مکان: قم- مسجد سلماسی
