شرح کتاب چهل حدیث – جلسه سوم
تربیت و تعالی انسان در برخورد قوای شرّ با قوای خیر است.
جلسه سوم درس اخلاقِ آیت الله کمیلی خراسانی پیرامون شرح کتاب گران‌قدر «چهل حدیث» حضرت امام خمینی پیرامون موضوع «جهاد با نفس» با حضور شاگردان و علاقه‌مندان به معارف الهی در مسجد سلماسی قم برگزار شد.
آیت الله کمیلی در ابتدای منبر ضمن تبریک اعیاد رجبیه و بهره‌مندی از برکات، فیوضات و انوار ایام رجبیه گفت: زیارت رجبیه در ماه رجب وارد شده که به نیت هر امامی از راه دور و نزدیک خوانده می‌شود.
زیارت رجبیه
«الحَمدُ لِلّهِ الَّذی أشهَدَنا مَشهَدَ أولیائِهِ فی رَجَب و أوجَبَ عَلَینا مِن حَقِّهِم ما قَد وَجَب و صَلَّی اللهُ عَلَی مُحَمَّدٍ المُنتَجَبِ و عَلَی أوصیائِهِ الحُجُب. اللهُمَّ فَکما أشهَدتَنا مَشهَدَهُم فَأنجِز لَنا مَوعِدَهُم و أورِدنا مَورِدَهُم غَیرَ مُحَلَّئینَ عَن وِردٍ فی دارِ المُقامَهِ و الخُلد و السَّلامُ عَلَیکم إنّی قَد قَصَدتُکم و اعتَمَدتُکم بِمَسألَتی و حاجَتی و هی فَکاک رَقَبَتی مِنَ النّارِ و المَقَرُّ مَعَکم فی دارِ القَرارِ مَعَ شیعَتِکمُ الأبراروَ السَّلامُ عَلَیکم بِما صَبَرتُم فَنِعمَ عُقبَی الدّار.
أنا سائِلُکم و آمِلُکم فیما إلَیکمُ التَّفویضُ و عَلَیکمُ التَّعویض فَبِکم یجبَرُ المَهیضُ و یشفَی المَریضُ وَ ما تَزدادُ الأرحامُ وَما تَغیض إنّی بِسِرِّکم مُؤمِنٌ و لِقَولِکم مُسَلِّمٌ و عَلَی اللهِ بِکم مُقسِم فی رَجعی بِحَوائِجی وَ قَضائِها و إمضائِها و إنجاحِها و إبراحِها و بِشُؤونی لَدَیکم وَصَلاحِها وَ السَّلامُ عَلَیکم سَلامَ موَدِّعٍ و لَکم حَوائِجَهُ مودِع یسألُ اللهَ إلَیکمُ المَرجِعَ و سَعیهُ إلَیکم غَیرَ مُنقَطِع
وَ أن یرجِعَنی مِن حَضرَتِکم خَیرَ مَرجِعٍ إلَی جَنابٍ مُمرِع وَ خَفضِ عَیشٍ موَسَّعٍ وَ دَعَهٍ و مَهَلٍ إلَی حینِ الأجَل وَ خَیرِ مَصیرٍ و مَحَلٍّ فی النَّعیمِ الأزَلِ وَ العَیشِ المُقتَبَل وَ دَوامِ الأُکلِ و شُربِ الرَّحیقِ و السَّلسَل وَ عَلٍّ و نَهَلٍ لا سَأمَ مِنهُ و لا مَلَل وَ رَحمَهُ اللهِ و بَرَکاتُهُ و تَحیاتُهُ عَلَیکم حَتَّی العَودِ إلَی حَضرَتِکم وَ الفَوزِ فی کرَّتِکم و الحَشرِ فی زُمرَتِکم وَ رَحمَهُ اللهِ و بَرَکاتُهُ عَلَیکم و صَلَواتُهُ و تَحیاتُهُ و هوَ حَسبُنا و نِعمَ الوَکیل.»
مقام اول نفس
استاد کمیلی با اشاره به مقام اول نفس گفت: حضرت امام به‌طور مختصر می‌فرماید: «بدان که مقام اوّل نفس و منزل اسفل آن، منزل «ملک» و ظاهر و دنیاى آن است.» منازل نفس شامل منازل متعددی است. اولین منزل سالک همین اسفل‌السافلین است که می‌خواهد به‌تدریج به سمت اعلی علیین سیر، ترقی و تعالی کند. در آیات قرآن نیز به پایین‌ترین منزل (اسفل‌السافلین) اشاره شده که همان عالم ملک، ظاهر و دنیاست.
وی ادامه داد: در ادامه حضرت امام می‌فرماید: «اشعه و انوار غیبیه آن در این بدن محسوس و بنیه ظاهره تابیده و او را زندگانى عرضى بخشیده و تجییش جیوش در این بدن کرده، و میدان جنگ آن همین بدن است.»؛ تربیت و تعالی انسان در برخورد قوای شرّ با قوای خیر است. جنود شیطان در تعارض و تضارب با جنود رحمانی است تا انسان بتواند ترقی کند.
وی با اشاره به حدیث نفس گفت: «مرحبا بقوم، قضوا الجهاد الأصغر، و بقی علیهم الجهاد الأکبر. فقیل: یا رسول الله ما الجهاد الأکبر؟ قال: جهاد النّفس.»؛ مرحبا به مردمانى که جهاد اصغر را گذراندند ولى جهاد اکبر همچنان بر عهده آنان باقى مانده است. عرض شد: اى رسول خدا! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد با نفس امّاره و منازل سفلی نفس. این‌که بعد از فهم عرفان نظری وارد میدان عرفان عملی شد و متوجه جهات نفس شد.
جنگ باطنی
انسان دارای بدن و روح است. حقیقت مطلقه فطریّه الهیّه در این بدن وجود دارد. همان‌طوری که در جنگ ظاهری با دشمن باید قوّه‌ای داشت و خود را تجییز به سلاح نمود تا بتوان بر دشمن غالب آمد. در جنگ باطنی نیز ابتدا باید نفس، هواهای نفسانی و آثار موجود در آن را شناخت. نسبت به فضایل و رذایل شناخت پیدا کرد؛ سپس اقدام به تجییز سپاه و لشکر نمود. این جیوش یکی دو تا نیست. وقتی انسان در میدان نبرد بر دشمن فائق آمد آن‌وقت یک قوّت و قدرتی پیدا می‌کند و می‌تواند بر دشمنان نفس غلبه پیدا کند.
استاد اخلاق و عرفان اسلامی افزود: این جنگ، درون بدن و لشکرش قوای ظاهری بدن است که در اقالیم سبعه ملکیه یعنی گوش، چشم، زبان، شکم، فرج، دست و پا، بسط پیدا کرده است. قوایی که انسان شب و روز با آن فعالیت می‌کند از قوای تکوینیّه و تحت تصرف نفس است. اگر این نفس تربیت شود همه اعضای تابعه و تحت فرمانش نیز تربیت می‌شوند در غیر این‌صورت فرد دچار اوهام می‌شود. قوّه متخیّله، خیال و وهم یکی از قوای چهارگانه نفس است. اگر فردی موفق به تطهیر اوهام و وسوسه‌هایش نشود آن‌وقت همیشه گرفتار اوهام، وسوسه‌های نفسانی و شیطانی بوده و تحت سیطره و حکومت آنها خواهد بود. «وهم سلطان قوای ظاهره و باطنه نفس است»؛ لذا یکی از کارهای مجاهد، تطهیر قوه خیال و وهم در جهاد با نفس است.
جنود عقل و جهل
استاد کمیلی با اشاره به حدیث مفصلی از حضرت امام صادق (ع) درباره جنود عقل و جهل گفت: سماعه خدمت حضرت (ع) رسید در حالی‌که جماعتی از موالیان و شیعیان نزد حضرت (ع) حضور داشتند. سپس در آن مجلس نامی از عقل و جهل برده شد. «فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا»؛ حضرت (ع) فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید. بنا به قاعده «تُعرَفُ الاشیاءُ باضدادها»؛ هر چیزی با ضدش شناخته می‌شود. لذا کسی‌که خواهان غلبه لشکر عقل بر لشکر جهل است باید جنود عقل و جهل را بشناسد.
در ادامه به برخی از مواردی که دی این حدیث طولانی آمده اشاره می‌شود: «و الشکر و ضده الکفران»؛ شکر نعمت یکی از جنود عقل و ضدش کفران نعمت است. «و الرحمه و ضدها الغضب»؛ «خشم و غضب» ضد «رحمت و مهربانی» است. «العفه و ضدها التهتک» عفت و حیاء متضاد پرده‌دری، بی‌حرمتی و بی‌حیایی است. «التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ»؛ فروتنی در مقابل تکبر است. «الطاعه و ضدها المعصیه»؛ «معصیت» ضدِ «طاعت و عبادت» است. «الصدق و ضده الکذب»؛ صدق در مقابل دروغ است.
انسان باید این‌ها را با خودش کار کند
انسان باید این‌ها را با خودش کار کند و عمده آن است که دلش برای خودش بسوزد. «الأمانه و ضدها الخیانه»؛ خیانت ضد امانت است. پس باید امانت‌داری کرد و در مقابل وسوسه‌ها و اوهام نفسانی کوتاه نیامد. «الصلاه و ضدها الإضاعه»؛ انسان باید مقیّد به خواندن نماز شود و اقدام به ترک تضییع نماز و نخواندن آن کند. «الصوم و ضده الإفطار»؛ افطار و روزه‌خواری ضد روزه گرفتن است. «صون الحدیث و ضده النمیمه»؛ زبان باید در هنگام محادثه و مکالمه با مردم صیانت داشته و صادق باشد و ضدّ آن نمامی و سخن‌چینی است.
«برّالوالدین و ضده العقوق». نیکی به پدر ومادر و ضدش نافرمانی از پدر و مادر است. «الستر و ضده التبرج». مثلاً یک خانم باید باحجاب و با ستر باشد و خلافش تبرج و خودآرایی برای دیگران است.«الحیاء و ضدها الجلع». جلع به مفهوم خلع صفت عفت و حیاست. «التوبه و ضدها الإصرار». ضد توبه اصرار نمودن بر انجام کاری است که مرضی خدا نیست. «النشاط و ضده الکسل». سستی و کسالت ضدّ خرمی و نشاط است.
دفع وسوسه‌های شیطانی
استاد کمیلی برای دفع وسوسه‌های شیطانی گفت: حضرت امام می‌فرماید: «پس اگر وهم حکومت نمود در آنها به تصرف خود یا شیطان، این قوا جنود شیطان شوند و مملکت در تحت سلطنت شیطان واقع شود»؛ اگر انسان نتواند اوهام را از خودش دور کند و گرفتار اوهام باشد آن‌وقت تمام وسوسه‌های شیطانی و نفس را به سوی خود جلب می‌کند. عده‌ای در اثر توجه به وسوسه‌های شیطانی، گرفتار وسواس در طهارت، نجاست و نماز می‌شوند.
بنده به یاد دارم یکی از مجتهدین در مشهد به علت ابتلا به وسواس چندین مرتبه کلمه «وَلاَ الضَّالِّینَ» را در نماز تکرار می‌کرد. کسی که مبتلا به وسواس نیست نمی‌تواند حال فرد وسواسی را درک کند. راهکارهایی برای دفع وسوسه بیان شده است. هرچقدر به وسواس و اوهام بها داده شود، جنود شیطان بر فرد تسلط پیدا می‌کند و آنها تشدید می‌یابد. لذا طبق فرمایش حضرت امام راحل کل نفس تحت تصرف اوهام در می‌آید و شیاطین جن و انس بر فرد نفوذ پیدا خواهند کرد.
تصرف و تسلط شیطان بر بدن
«و لشکر رحمان و جنود عقل مضمحل گردند و شکست خورده رخت از نشئه ملک و دنیاى انسان در کشند و هجرت نمایند، و مملکت خاص به شیطان گردد»؛ اگر لشکر شیطان و جنود شیطان که منشأ آن اوهام و خیالات است بر لشکر رحمانی و جنود عقلانی غلبه یافته و پیروز شوند آن‌وقت مملکت بدن تحت تصرف و تسلط شیطان قرار می‌گیرد. لشکر رحمانی و جنود عقلانی در همین نفس هستند و باید طلوع کنند و شکوفا شوند.
استاد اخلاق جهت رهایی از اوهام و رذایل نفسانی گفت: «اگر وهم در تحت تصرف عقل و شرع در آنها تصرّف نماید و حرکات و سکنات آنها در تحت نظام عقل و شرع باشد. مملکت رحمانى و عقلانى شود و شیطان و جنودش از آن رخت بربندند و دامن درکشند». هر صاحب عقلی درک می‌کند که این جنگ در درون انسان است. آن‌هایی که هنوز به تهذیب و تزکیه نفس نپرداخته‌اند می‌دانند که در چه عالمی سیر می‌کنند و چه اوهام و ریشه‌هایی از رذائل در نفسشان وجود دارد. و مدام این‌طرف و آن‌طرف می‌روند تا راهی پیدا کنند که از این اوهام و رذایل خلاص شوند. راه باز است. هرکس می‌تواند آنها را با مجاهده نفس و جهاد اکبر از خودش دور نماید و بر آنها غلبه یابد.
وی اظهار داشت: «پس جهاد نفس یک جهاد بزرگ و عظیمی بین جنود شیطانی و جنود رحمانی است». این جهاد مثل جهاد در ظاهر نیست که دشمن دیده شود و به سراغش رفت و او را کشت. این دشمن درون نفس انسان است. لذا این امر استاد و راهنما می‌خواهد.
یقظه و بیداری
افرادی که اصلاً به‌دنبال تزکیه و تهذیب نفس نیستند متوجه این مسئله نمی‌شوند. مَثل آنها، مَثل فرد در خواب است. اما کسی‌که دلسوز خودش هست و به نفسش ظلم نمی‌کند اگر در وادی تهذیب و تزکیه نفس قدم بگذارد آن‌وقت می‌فهمد چقدر گرفتار خودش است. چه دشمنانی دارد و چه جنود جهلی در وجودش هست. باید جنود جهل را یک‌به‌یک با جنود عقل و لشکر رحمانی زائل نمود تا به یک قدرتی رسید. تا هنگامی‌که در فرد آگاهی و بیداری حاصل نشده نمی‌تواند کاری از پیش ببرد. چون فردِ خوابیده متوجه چیزی نمی‌شود. لذا تمام عرفا متفق‌القول هستند که اولین منزل، یقظه و بیداری است. باید از خواب دنیا بیدار شد و از عالم نفس و علائق نفسانی خارج شد.
این مؤلف حوزوی با بیان بزرگ بودن جهاد نفس گفت: کسی‌که موفق به کشتن نفس، بت نفس و رذائل نفسانی می‌شود این فعلش از کشته شدن در جهاد اصغر بالاتر است. افرادی که توفیق حضور در جهاد اصغر را دارند یک نعمت الهی به آنها روی نموده است. چون وقتی از جان خویش می‌گذرند و به جبهه قتال با دشمن می‌روند حالتی از فنا، یقظه و آمادگی در آنها ایجاد می‌شود. جبهه قتال با دشمن همانند دانشگاه به انسان درس می‌دهد و او را به راه می‌اندازد. لذا رزمندگانی که در هشت سال جنگ تحمیلی حضور داشتند بیش‌تر متوجه مسائل باطنی خویش می‌شدند. برای برخی از آنها مکاشفات یقینی، رؤیاهای صادقه و توجهات نوری پیدا می‌شد. می‌فهمیدند که باید قدرت معنوی پیدا کنند که بالاتر از قدرت بدنی و ظاهری است.
آزاد نگذاشتن نفس
استاد حوزه در پایان با اشاره به آزاد نگذاشتن نفس گفت: حضرت امام در ادامه می‌فرماید: «در این مقام عبارت است از غلبه کردن انسان بر قواى ظاهره خود، و آنها را در تحت فرمان خالق قرار دادن، و مملکت را از لوث وجود قواى شیطان و جنود آن خالى نمودن است.»؛ قوای نفس، خواسته‌ها و هواهای نفسانی انسان باید تحت کنترل عقل و شریعت قرار بگیرد. این‌طور نباشد که نفس را آزاد گذاشت تا هر کاری که خواست انجام دهد. چون در صورت آزاد گذاشتن نفس، زبان و سایر اعضا نیز به حال خود رها می‌شوند.
اگر انسان نفس خویش را محدود نکند اعضای سبعه نیز تحت سلطه نفس قرار می‌گیرند. اما اگر انسان وارد وادی مجاهده با نفس شود و نفسش را تربیت کند آن‌وقت قوای ظاهری تحت فرمان الهی قرار می‌گیرد و مملکت بدن از لوث وجود جنود شیطانی خالی می‌شود. تخلیه از رذایل اولین مرحله طی طریق است؛ سپس به‌تدریج تحلیه به فضایل حاصل می‌شود. بعد کم‌کم تجلیات انوار الهی صورت می‌گیرد.
دانلود صوت بیانات حضرت آیت الله کمیلی خراسانی در شرح کتاب چهل حدیث حضرت امام خمینی (جلسه سوم)
مدّت زمان ۳۰:۳۰ دقیقه
تاریخ:۱۴۰۲/۱۱/۰۱
مکان: قم- مسجد سلماسی
