شرح کتاب آداب نماز – جلسه پنجاه و هفتم
جلسه پنجاه و هفتم درس اخلاقِ آیت الله کمیلی خراسانی پیرامون شرح کتاب گرانقدر آداب نماز امام خمینی با حضور شاگردان و علاقهمندان به معارف الهی برگزار شد.
تکبیرات ثلاثه اختتامیه
آیت الله کمیلی خراسانی از اساتید حوزه علمیه قم در ادامه شرح کتاب آداب نماز در خصوص تعقیبات نماز گفت: تکبیرات ثلاثه اختتامیه که بعد از سلامهای نماز گفته میشود جز تعقیبات نماز است. تکبیرات اختتامیه همانند تکبیرات افتتاحیه است. برای این منظور در حالیکه تمام هیکل عظمی شخص نمازگزار از صورت و اندامها رو به قبله است. در هر تکبیری دستها محاذی گوشها بلند میشود به نحوی که دو کف دست صاف و رو به قبله باشد. در واقع نمازگزار با این کار قلب، دل و تمام وجودش را به سوی مبدأ هستی متوجه و مستقبل میکند. خداوند در سوره مبارکه انعام میفرماید: «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ». در واقع این توجه کلی به سوی خداوند، هم در ظاهر و هم در باطن است؛ چون ظاهر عنوانی برای باطن است.
سرّ عرفانی نحوه قرار گرفتن دستها در موقع تکبیر
وی درباره سرّ عرفانی نحوه قرار گرفتن دستها در موقع تکبیر گفت: وقتی نمازگزار برای گفتن تکبیر، کف دستهایش را رو به قبله و پشت دستهایش را رو به خود نماید، نیت میکند که خدایا به سوی تو رو کرده و به دنیا و تعلقات دنیوی پشت میکنم.
ادعیه مأثور و غیرمأثور
استاد اخلاق و عرفان با اشاره به برخی از تعقیبات نماز گفت: تسبیحات حضرت زهرا «سلام الله علیها» از دیگر تعقیبات مشترکه نماز است که در جلسات قبل به آن اشاره شد. ادعیه بر دو قسم مأثور و غیرمأثور است. ادعیه مأثور، دعای نقل شده از اهل بیت «علیهم السلام» است و ادعیه غیرمأثور، دعایی است که هرکس خودش میخواند. یک عده اصلاً سوادی ندارند اما ببینید بعد از نماز چه گفتگویی با خداوند دارند.
سلام به امامان معصوم «علیهم السلام»
استاد حوزه علمیه در ادامه شرح کتاب آداب نماز: یکی دیگر از تعقیبات وارد شده بعد از نماز، سلام به امامان معصوم «علیهم السلام» در وضعیت رو به قبله است. در کتاب مفاتیح الجنان در فصل مربوط به تعقیبات بعد از نماز دو نوع تعقیبات مشترکه و مختصه وارد شده است. انسان میتواند به هر زبانی با خدا مناجات و راز و نیاز کند. حضرت امام راحل که دعا به هر زبانی را در قنوت نماز جایز میداند. چقدر عالی است وقتی فردی از روی خلوص و به زبان مادریاش با خداوند گفتگو و راز و نیاز میکند؛ تا اینکه فردی بخواهد یک صفحه دعا را بخواند و بگوید کی این دعا به انتها میرسد.
اثرات ذکر شریف «یا فتاح»
وی درباره اثرات ذکر شریف «یا فتاح» گفت: ذکر «یا فتاح» از تعقیبات مخصوصه وارد شده بعد از نماز صبح است؛ برای این منظور دست راست را بر سینه بگذارد و هفتاد مرتبه این ذکر شریف را بگوید. فتوحات معنوی و قلبی مطابق روایتی از حضرت امام رضا (علیه السلام) از طریق همین ذکر گشوده میشود.
تعقیبات مخصوصه بعد از نماز صبح
وی اظهار داشت: از جمله تعقیبات مخصوصه دیگر بعد از نماز صبح، خواندن دعای «اَللّهُمَّ اَحْیِنى عَلى ما اَحْیَیْتَ عَلَیْهِ عَلِىَّ بْنَ اَبى طالِب، وَاَمِتْنى عَلى ما ماتَ عَلَیْهِ عَلِىُّ بْنُ اَبى طالِب عَلَیْهِ السَّلامُ» است. این دعا یک دعای بسیار پربار و پر معنایی است و افراد بسیاری از آن غافل هستند. خدایا از تو میخواهم مرا با همان ایمان و اعتقادی که حضرت علی (علیهالسلام) در این دنیا به تو داشت و او را با همان ایمان زنده نگاه داشتی و از دنیا بردی، مرا زنده بداری و بمیرانی. یعنی میخواهم همانند مولای خود حضرت علی (علیه السلام) باشم.
تعقیبات مخصوصه بعد از نماز مغرب
وی افزود: از ادعیهای که بعد از نماز مغرب سه مرتبه خوانده میشود دعای مختصر «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ وَ لاَ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ غَیْرُهُ» است. این ادعیهها با وجود مختصر بودن بسیار پر بار و پر محتوا هستند. شکر و سپاس آن خدایی را که هرچه خواسته و مشیت اوست برای تدبیر این عالم انجام میدهد و هیچ چیزی نمیتواند مانعی برای او ایجاد کند. هیچکس حتی اگر سلطان السلاطین نیز باشد نمیتواند در مقابل مدبر و گرداننده این عوالم قد علم کند و رقیب او شود. منشأ همه قدرتها از اوست. انسان یک مقدار بنشیند و تفکر کند که از کجاست؛ در کجاست؛ و به کجاست. چنانچه گفتهاند: یک ساعت تفکر از هفتاد سال عبادت ارزشمندتر است.
دعای وحدت
این مؤلف کتب اخلاقی و عرفانی با اشاره به دعای وحدت گفت: دعای «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ فَلَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» از تعقیبات دیگر بعد از نماز است که مصدر آن کتاب وسایل الشیعه است.
این دعا بخش دوم از دعای مرحوم شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح الجنان است که بعد از تکبیرات نماز خوانده میشود و متن دعا این است: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ إِلَهاً وَاحِداً وَنحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ لاَ نَعْبُدُ إِلاَّ إِیَّاهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّ آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ فَلَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی وَ هُوَ حَیٌّ لاَ یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ». نمازگزاران در روزهای اول انقلاب در اکثر مساجد بعد از اقامه همه نمازهای جماعت، دستهای یکدیگر را میگرفتند و دعای وحدت را با هم میخواندند.
مضامین این دعا بسیار وحدتی و توحیدی و پر معناست. در این دعا سه مرتبه عبارت «وحده» آمده است. یعنی خدایی جز او نیست و او یکتاست. چه کسی میتواند این مطلب را بگوید؟ گفتن این الفاظ به زبان خیلی آسان است ولی اگر انسان بخواهد خداوند را محبوب خود قرار دهد و دلش را با او یکی کند و فقط او را در دل داشته باشد باید خیلی کار کند.
دعای «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ»
وی با اشاره به دعای «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ» گفت: دعای «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ» نیز یکی دیگر از ادعیههای وارد شده در تعقیبات نماز صبح است. متن دعا بدین صورت است: «وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ فَوَقَاهُ اللَّهُ سَیِّئَاتِ مَا مَکَرُوا لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّیْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذَلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ. حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَهٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ. مَا شَاءَ اللَّهُ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ. مَا شَاءَ اللَّهُ لاَ مَا شَاءَ النَّاسُ. مَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِنْ کَرِهَ النَّاسُ. حَسْبِیَ الرَّبُّ مِنَ الْمَرْبُوبِینَ حَسْبِیَ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ. حَسْبِیَ الرَّازِقُ مِنَ الْمَرْزُوقِینَ حَسْبِیَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ. حَسْبِی مَنْ هُوَ حَسْبِی حَسْبِی مَنْ لَمْ یَزَلْ حَسْبِی. حَسْبِی مَنْ کَانَ مُذْ کُنْتُ لَمْ یَزَلْ حَسْبِی حَسْبِیَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ. عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ.».
«حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ »
عبارت «حسبی» در این دعا چند مرتبه پشت سر هم ذکر شده است.
در قرآن کریم بلافاصله بعد از آیه «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ » از سوره مبارکه آل عمران، آیه «فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَهٍ مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللَّهِ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ» آمده که اثر همان آیه اول است.
یعنی هرکس عبارت «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ » را بگوید در واقع وارد دامن خدا و نعمتهای او شده است.
به عبارت دیگر انسان با ایمان قوی و از اعماق وجودش بگوید: خدایا فقط تو کفایت کننده امور من هستی. در حقیقت بجز خداوند هیچکس دیگری وجود ندارد. چون کسی که بخواهد کمکی کند، جانش از کیست؟ چه کسی آن نعمت را به او داده است؟ اگر هرکس درست جستجو کند و بگردد بالاخره مسبب را پیدا میکند. آنوقت دیگر دیدهای سبب سوراخ کن دارد. خدایا چشمی عنایت بفرما که این اسباب را بهطور کامل از جلوی چشمان ما بردارد تا فقط تو را ببینم. خداوند تمامی این عوالم و اسباب را آفریده است.
آیا خانواده میت میتواند جسد میت را دو روز در منزل نگهداری کند؟!
یک روز حضرت امام کاظم (علیهالسلام) به همراه اصحاب خود از کنار جیفه حیوان مردهای عبور کردند و خطاب به اصحابشان فرمودند: «یابن ادم أوّلک جیفه و آخرک جیفه»؛ خداوند انسان را از میان میلیونها سلول منی گندیده آفرید و آخرش هم بدین صورت است؛ پس چرا اول و آخر خود را فراموش میکند؟ آیا خانواده میت میتواند جسد میت را دو روز در منزل نگهداری کند؟! بعد گذشت دو روز بوی تعفنش بلند میشود لذا او را سریع در زیر خاک دفن میکنند. عاقبت ما این چنین است. البته بگذریم جسد بعضی از اموات بعد سپری شدن قرنها تازه و سالم میماند؛ این موارد نادر است و در تعابیر از آنها به «النادر کالمعدوم» ذکر میشود.
دعای «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَفْسٍ لاَ تَشْبَعُ»
استاد کمیلی گفت: دعای «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ نَفْسٍ لاَ تَشْبَعُ وَ مِنْ قَلْبٍ لاَ یَخْشَعُ وَ مِنْ عِلْمٍ لاَ یَنْفَعُ وَ مِنْ صَلاَهٍ لاَ تُرْفَعُ وَ مِنْ دُعَاءٍ لاَ یُسْمَعُ. اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ الْیُسْرَ بَعْدَ الْعُسْرِ وَ الْفَرَجَ بَعْدَ الْکَرْبِ وَ الرَّخَاءَ بَعْدَ الشِّدَّهِ. اللَّهُمَّ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَهٍ فَمِنْکَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ» نیز از جمله تعقیبات نماز عصر است. انسان باید از چند چیز به خدا پناه ببرد.
۱- «وَ مِنْ قَلْبٍ لاَ یَخْشَعُ»؛ دلی که خیلی قساوت دارد. و پردۀ حجابِ غفلت آن بسیار غلیظ شده و هیچ خشوع، ناله و گریهای ندارد. باید به خدا پناه برد از دلهایی که حالت خضوع و خشوع، ذکر خدا و یاد مرگ را ندارند. عاقلا از مرگ تا کی غافلی/ تا به کی بر عیش دنیا مایلی. گوش دل بگشا و بشنو این سخن/ از لسان حق که الناس نیام. در حدیث آمده است: «النَّاسِ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا». مردم در خوابند و وقتی میمیرند، تازه از خواب بیدار خواهند شد.
«وَ مِنْ عِلْمٍ لاَ یَنْفَعُ»
۲- «وَ مِنْ عِلْمٍ لاَ یَنْفَعُ»؛ یادگیری علومی که به درد دنیا و آخرت نمیخورد. بعضی از علوم جنبه سرگرمی داشته و برخی نیز در اسلام تحریم شده است. ممکن است فردی تا مقاطع عالی دانشگاهی و حوزوی تحصیل کند اما عبودیت و بندگی خدا را آنطوری که شایسته است در این دو روزه دنیا تحصیل نکند. یا ممکن است فرد کارهای بسیاری انجام داده باشد اما به آن اصل و اساسی که برای آن آفریده شده توجهی نکرده باشد. حتی بعضی از مردم به سراغ مسائلی میروند که چه بسا سبب تضییع عمر و اتلاف وقت است. باید یک تجدید نظری در کارها و برنامهها داشت. در این دعا به خداوند پناه برده میشود از فراگیری علمی که ما را به خدا نمیرساند و در آن هیچ منفعتی نیست و فقط فرد را سرگرم دنیا میکند.
۳- «وَ مِنْ صَلاَهٍ لاَ تُرْفَعُ»؛ فرد خیلی نماز میخواند؛ نماز جعفر طیار را هم میخواند ولی نمیتواند به لحاظ روحی از نمازش درست بهرهبرداری کند و این نماز توسط ملائکه خداوند بالا برده نمیشود. ملائکه، کارگران خداوند هستند؛ در روایت آمده وقتی نماز پایان یافت توسط ملائکه درون طبقی گذاشته میشود و به سوی آسمان برده میشود. اگر نماز بعد از انجام محاسبات و بررسیهایی مورد پذیرش واقع نشود برگردانده میشود و بر سر صاحبش کوبیده میشود. بالاخره دستگاه الهی بر اساس نظام و نظام است. در جایی که همه چیز دنیا بر پایه نظم و ترتیب است آیا میشود کار خداوند بدون نظم و نظام باشد. وقتی خودش تولید کننده این نظم و نظام است آیا میشود هیچ نظم و نظامی در آسمان، زمین و عوالم حاکم نباشد.
مصادیق تصرف ناحق در بیت المال
استاد کمیلی در ادامه شرح کتاب آداب نماز با اشاره به مصادیق تصرف ناحق در بیت المال گفت: حضرت امام راحل به علت کثرت اشتغالات در این کتاب به موانع قبولی نماز از قبیل غیبت، ابتلا به رذایل اخلاقی و … اشاره نفرمودند. از اینها گذشته اگر فرد بخواهد بر روی زمین غصبی که خمسش را نداده نماز بخواند تکلیفش چیست؟ اگر در منزلی غسل کند که خمسش داده نشده تکلیفش چیست؟
وی با اشاره به اهمیت سال خمسی گفت: افراد بسیاری سال خمسی ندارند. سرقت از اموال بیت المال چه تفاوتی با سرقت از اموال شخص دارد؟ اولی به مراتب بدتر است؛ چون در حالت دوم فقط از یک نفر سرقت شده است. عدم پرداخت خمس، زکات و رد مظالم در جایی که باید پرداخت میشده از مصادیق تصرف ناحق در بیت المال است. چون این خمس حق الناس، حق سادات، حق حوزههای علمیه و طلاب است. بخشی از سهم امام به طلاب حوزههای علمیه میرسد که وظیفه آنها فقط درس خواندن است و هیچ کسب و کاری ندارند. زندگی آنها با این شهریههای کم تأمین نمیشود. متأسفانه دشمن تبلیغ میکند و میگوید: «آخوندها مفت خور هستند.» اما واقع مطلب این است که قشری مستضعفتر از طلاب حوزههای دینی در بین کارگران و کارمندان وجود ندارد.
تعقیبات مشترکه بعد از هر نماز
استاد کمیلی اظهار داشت: از دعاهایی که بعد از هر نماز خوانده میشود. دعای «اللَّهُمَّ إِنَّ مَغْفِرَتَکَ أَرْجَى مِنْ عَمَلِی وَ إِنَّ رَحْمَتَکَ أَوْسَعُ مِنْ ذَنْبِی. اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ ذَنْبِی عِنْدَکَ عَظِیماً فَعَفْوُکَ أَعْظَمُ مِنْ ذَنْبِی. اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ أَکُنْ أَهْلاً أَنْ أَبْلُغَ رَحْمَتَکَ فَرَحْمَتُکَ أَهْلٌ أَنْ تَبْلُغَنِی وَ تَسَعَنِی لِأَنَّهَا وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ» است. در این دعا به خداوند عرضه میشود: خدایا به آمرزش، رحمت و غفرانت بیش از عمل خود امیدوارم و به اعمال خود تکیهای نمیکنم. خدایا رحمتت وسیعتر و گستردهتر از گناهانم است و من طالب رحمتت هستم. عمر اگر چون نوح طولانی کنی/عاقبت باید که جان فانی کنی. کس نماند زنده الا ذات او/ کل شی هالک الا وجهه.
دعای حزین
وی ادامه داد: دعای حزین نیز از تعقیبات وارد شده بعد از نماز شب است.
در فرازهایی از این دعای شریف خوانده میشود: «مَوْلاىَ یا مَوْلاىَ اِنْ کُنْتَ رَحِمْتَ مِثْلى فَارْحَمْنى وَ اِنْ کُنْتَ قَبِلْتَ مِثْلى فَاقْبَلْنى یا قابِلَ السَحَّرَهِ اقْبَلْنى یا مَنْ لَمْ اَزَلْ اَتَعَّرَفُ مِنْهُ الْحُسْنى یا مَنْ یُغَذّینى باِلنِّعَمِ صَباحاً وَ مَسآءً…. فَاِنْ لَمْ تَرْحَمْنى فَمَنْ یَرْحَمُنى… وَ سآئَلْتَنى عَمّا اَنْتَ اَعْلَمُ به مِنّى فَاِنْ قُلْتُ نَعَمْ فَاَیْنَ الْمَهْرَبُ مِنْ عَدْلِکَ وَ اِنْ قُلْتُ لَمْ اَفْعَلْ قُلْتَ اَلَمْ اَکُنِ الشّاهِدَ عَلَیْکَ»؛
خدایا آن روزی که همه مرا به سوی قبر میبرند و باز میگردند و مرا با عملم تنها میگذارند، چه کنم؟ خدایا آیا در آنجا میخواهی از من پرسش کنی حال آنکه تو از من داناتری. پس اگر به ارتکاب گناهانم اعتراف کنم آنوقت کجا راه فراری از عدل تو وجود دارد؟ و اگر بخواهی مرا عذاب نمایی و اگر به دروغ بگویم مرتکب این گناهان و خطاها نشدهام آنوقت تو خواهی گفت: آیا من شاهد اعمال و افعالت در این دنیا نبودم! چرا از من شرم و حیا نکردی؟ من دو ملک را بر تو موکل کرده بودم.
آثار خواندن ادعیه
وی با اشاره به آثار خواندن ادعیه گفت: خواندن ادعیه دل را زنده میکند. و باعث جهش و حرکت، خودسازی و تجدید نظر در برنامهها میشود. انشاء الله خداوند همگی ما را از خواب غفلت بیدار بفرماید.
دعای حضرت امام در انتهای کتاب آداب نماز
آیت الله کمیلی سلسله جلسات شرح و توضیح کتاب آداب نماز را با قرائت دعایی از امام راحل به پایان رسانید و گفت: بار خداوندا که ما بندگان ضعیف را بی سابقۀ خدمت و طاعتی یا احتیاج به بندگی و عبادتی با تفضّل و عنایت و محض رحمت و کرامت لباس هستی پوشانیدی و به انواع نعمتهای روحانی و جسمانی و اصناف رحمتهای باطنی و ظاهری مفتخر فرمودی، بی آن که از نبود ما خللی در قدرت و قوت تو راه یابد، یا از بود ما به عظمت و حشمت تو چیزی افزاید.
اکنون که سرچشمۀ رحمانیت تو جوشید و چشم خورشید جمال جمیل تو درخشید و ما را به بحار رحمت مستغرق و به انوار جمال منوّر فرمود، نقایص و خطیئات و گناهان و تقصیرات ما را نیز به نور توفیق باطنی و دستگیری و هدایت سرّی جبران فرما، و دل سر تا پا تعلّق ما را از تعلّقات دنیاویّه برهان و به تعلّق به عزّ قدس خود آراسته نما.
بارالها، از طاعت ما ناچیزان بسطی در ملک تو حاصل نشود. و از سرپیچی ما نقصی در مملکتت راه نیابد، و از عذاب و شکنجۀ گناهکاران نفعی به تو عاید نگردد. و از بخشش و رحمت افتادگان نقصانی در قدرت تو حاصل نشود. عینِ ثابت خطاکاران طالب رحمت است و فطرت ناقصانْ طلبکار تمامیت. تو خود با لطف عمیم با ما رفتار فرما و به سوء استعداد ما نظر نفرما.
