تحلیل جامعه شناسی شورش
گزارش نشست «جامعه‌شناسی شورش با تکیه بر اغتشاشات اخیر»
محمد حسن دهقان در نشست «جامعه‌شناسی شورش با تکیه بر اغتشاشات اخیر» که با حضور جمعی از طلاب، دانشجویان و اساتید در مؤسسه انوار توحید در قم برگزار شد عنوان کرد: به‌طور کلی جامعه‌شناسی؛ علم بررسی رویدادها، حوادث و اتفاقات است. جامعه‌شناسان با تکیه بر کنشگران اجتماعی در سطح یک جامعه، مسائل را بررسی می‌کنند. در بسیاری از موارد قبل از روی دادن اتفاق برای آن، با تجزیه و تحلیل، راه کار مناسبی برای جامعه پیشنهاد و عرضه می‌کنند.
وی افزود: در حوزه جامعه‌شناسی سیاسی تحلیل مختلفی ارائه شد، از انقلاب زنانه تا جنبش خیزش گونه نسل دهه ۸۰ و حتی ۹۰ تا بازیگران غیر از حوزه سیاسی. در این نشست به تفاوت شورش با انقلاب، جنبش، اصلاحات و … می‌پردازیم.
استاد دانشگاه گفت: مهم‌ترین علتی که ما این اعتراضات را یک شورش می‌دانیم، خشم و نفرت عریان و بسیار زیادی است که در این حوادث ظهور پیدا کرد.
دکتر دهقان با رادیکالیسم عمیق اجتماعی دانستن شورش اخیر گفت: یک اعتراض و خشم خفته‌ای در فضای اجتماعی که ثمره سال‌ها کنش در حوزه حکمرانی است، باعث وقوع اتفاق این‌چنینی در فضای کشور شده است.
وی در سه محور چیستی موضوع، چرایی و ارائه راهکار کلان با توجه وقایع ۱۰۰ روز اخیر به ارائه مطالب خود پرداخت.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: در روش‌شناسی مرتبط با موضوع نشست، اولین موردی که می‌بایست در تحلیل به آن پرداخت، نگاه پیش‌دستانه است؛ یعنی به دنبال شناسایی هسته اصلی مسئله هستیم. دومین مورد اینکه تحلیل نباید دفعی باشد بلکه باید یک روند پژوهانه داشته باشد تا تحلیل درستی از وقایع حاصل شود. سومین مورد روش تقلیل گرایانه است که یک موضوع، محدود به یک حوزه خاصی شود؛ در حالی که ممکن است بعد از آن عوامل دیگری نیز بدان افزوده شود؛ که این‌گونه هم شد.
وی افزود: ویژگی بعدی تحلیل داشتن زبان گویا و صریح است. یعنی نباید گرفتار تعلقات این جناح و آن جناح شد. اگر تحلیل خارج از این چهار روش بود، نمی‌تواند تحلیل دقیقی باشد. هدف نهایی تحلیل پس از پایان رویداد و ماجرا باید، واداشتن نخبگان جامعه به تأمل و تفکر باشد. مثلاً کنشگران سیاسی اتفاقات اخیر را به اقدامات دولت ارتباط دادند. افرادی که نگاه صرف جامعه‌شناسی داشتند، انقلاب جنسی را مطرح کردند. و برخی فرار همه عقده‌های دینی پس از انقلاب اسلامی ایران را عنوان نمودند.
وی گفت: کنش صورت گرفته یک کنش اعتراضی است و همه روی کلمه اعتراض متفق‌القول هستند. در انقلاب، جنبش اعتراض وجود دارد و وجه مشترک، اصلاح اعتراض است. تا اعتراضی نباشد حکمران و سیاست‌گذار متوجه خلأ موجود نمی‌شود. به‌طورکلی در جامعه، اعتراض انسانی به سه صورت زیر اتفاق می‌افتد:
۱- تغییرات مادی عمدتاً در حوزه تکنولوژی. مثل انقلاب صنعتی و کشاورزی.
۲- نتیجه کارکرد نهضت‌های اجتماعی در حوزه‌های ارزشی-هنجاری. مثلاً کنشی تاریخی دوره صفویه، نقطه آغازش از سال پانصد بوده و در سال هفتصد به تشکیل دولت صفویه منجر شد.
۳- متکی به کنش‌های جمعی مثل انقلاب مشروطه. اصلاحات، اولین کنش جمعی اعتراضات است که در دل یک ساختار سیاسی انجام می‌شود. کشور بعد از انقلاب ۵۷ تا سال ۶۰ درگیر تغییر و تثبیت نظام سیاسی ایران بود. از سال ۶۰ تا ۶۷ درگیر یک تهدید بیرونی که مسئله اول کشور بود یعنی جنگ و دفاع مقدس شد. تأمین امنیت، در اینجا کنش اجتماعی در آن برهه می‌شود. دولت سازندگی به دنبال بازسازی با رویکرد اقتصادی کار را شروع می‌کند. تا اینجا هیچ روند اصلاحی در فضای کشور مشاهده نمی‌شود. غیر از اصلاحات قانون اساسی که در آن تغییراتی ایجاد شد. اولین روندهای اصلاح طلبانه از سال ۷۶ به بعد در دولت اصلاحات شروع می‌شود. نتیجه توسعه اقتصادی که توسعه سیاسی بود، کنش اعتراضی مردم را ذیل آرمان آزادی جمع کرد و از آن‌ها توانست رأی بگیرد. سپس روند اصلاحی در حوزه‌های مختلف انجام شد. در دوره بعد ریاست‌جمهوری، در تقابل با دولت قبلی، رئیس‌جمهوری با شعار عدالت بر سر کار آمد که این هم باز یک کنش اعتراضی است.
دکتر دهقان گفت: تمرکز دولت سازندگی و اصلاحات بر روی طبقات متوسط و بالا بود. تمرکز دوره ۸۴ تا ۹۲ بر روی طبقات متوسط و پایین بود. دوره بعد که دوره اصلاحات دوم بود، راه حل رفع مشکلات را در توسعه روابط خارجی می‌دید. غیرطلبی یک کنش اعتراضی است. تفاوت انقلاب با اصلاحات در این است که باعث تغییر ساختار سیاسی در انقلاب می‌شود. در اصلاحات، درون ساختار سیاسی تغییر می‌کند. انقلاب قدرت بسیج کنندگی دارد.
بنابراین گزارش در ادامه دکتر حبیب زاده، آیت الله صانعی کرمانی و حجت‌الاسلام اوتادی در تحلیل علل و چرایی وقایع اخیر نکاتی پیرامون نوع اعتراض (شورش) و لایه پایین‌تر آن یعنی حرکت احساسی جوانان بیان نمودند؛ من‌جمله اینکه: طبق نظرسنجی رسمی از مخاطبین، در بستر رسانه، شبکه اینترنشنال هشتاد درصد در تحریک و اثرگذاری بازداشت‌شدگان مؤثر بوده و تحت تأثیر جو روانی و رسانه‌ای ایجاد شده، نوجوانان و جوانان واکنش احساسی به ماجرا داشته‌اند. مردم ایران پیوستگی فرهنگی مستمر داشته‌اند و داستان خانم امینی، تنها جرقه‌ای بود که دشمن برای شروع فتنه از آن استفاده کرد.
در ادامه حسین واثقی رئیس هیئت مدیره مؤسسه انوار توحید اظهار داشت: نکته کلیدی و مهمی که وجود دارد، و حضرت آیت الله کمیلی در جلسه ای که در شهر قم و با حضور دادستان محترم کل کشور تشکیل شد ایراد نمودند، اشاره به فراهم کردن بستری برای اعتراض صحیح هست، که قطعاً باعث خواهد شد اعتراضات به شورش منجر نشود.
دکتر دهقان گفت: با توجه به نزدیکی وقایع سال ۸۸، ۹۶، ۹۸ و ۱۴۰۱ دیگر نمی‌توان عامل ایجاد کنش‌ها را صرفاً فتنه دانست؛ همان‌طور که مقام معظم رهبری بحث جهاد تبیین را مطرح کردند، باید بررسی نمود که بروز خشونت تا به این حد عریان را، چه ساحت علمی می‌توان به آن بدهیم؟! شورش‌ها، ایدئولوژی خاص و ایده ایجابی ندارند. رهبری متمرکز ندارند. جنبه‌های عقلانی در آن خیلی ضعیف است، یکی از دلایلی که باعث شورش نامیدن وقایع اخیر می‌شود این است که برای مثال، در انقلاب اسلامی امام خمینی (رضوان الله علیه) فرمودند: سلطنت نباشد جمهوری اسلامی باشد. عامل اصلی این اتفاقات در ایران وجود یک رادیکالیسم شدید اجتماعی است؛ یعنی یک اعتراض شدید در مردم ایران که به شکل‌های مختلف ظهور و بروز پیدا می‌کند.
این استاد دانشگاه در پایان برای برون‌رفت از وضعیت موجود سه راهکار پیشنهاد داد و گفت: «در کوتاه‌مدت و میان‌مدت شرایط و وضعیت جامعه به حالت عادی برگردد و با توجه شرایط پلتفرم محدود شود ولی مثلاً اینترنت فیلتر نباشد»، «راهکار دوم امنیتی نکردن شرایط است؛ و بعد از برقرای آرامش با افرادی که در شورش حضور داشتند گفت‌وگو شود.» و «در نهایت اصلاح شیوه حکمرانی است، مثلاً شیوه‌های جدیدی برای انتخابات ایجاد شود».
