اذان یک نوع اعلان و از شعائر دین اسلام است

جلسه سی و یکم درس اخلاق آیت الله کمیلی پیرامون شرح کتاب آداب نماز حضرت امام خمینی (رض) روز یک شنبه ۱۴۰۱/۰۸/۲۹ با حضور شاگردان و علاقمندان به معارف الهی در مسجد سلماسی قم برگزار شد.

استاد حوزه در ادامه سلسله جلسات اخلاقی در شرح و توضیح کتاب آداب الصلاه حضرت امام خمینی (رضوان الله علیه) با توجه به جایگاه نماز به بیان ضرورت و اهمیت این فریضه الهی پرداخت.

آیت الله کمیلی گفت: بخش قابل توجهی از کتاب به اسرار و آداب اذان اختصاص یافته که نشانگر مهم بودن مسئله اذان از زمان حضرت رسول الله (صل الله علیه و آله و سلم) است. اذان یک نوع اعلان و از شعائر دین اسلام است. در اذان به وحدانیت الله و رسالت پیامبر (ص) شهادت داده می‌شود.

استاد حوزه گفت: در احادیث اذان، «اشهد ان علی ولی الله» وارد نشده است. تنها سند معتبری که شهادت به ولایت حضرت علی (علیه السلام) در آن آمده، حدیث «فَإِذَا قَالَ أَحَدُكُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَلْيَقُلْ عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ» است. یعنی هر زمان نام خدا و پیامبر آورده می‌شود، اسم حضرت علی (ع) را هم بیاورید و بگویید: حضرت علی (ع)، امیر مؤمنان است. «أشهَدُ أَنّ عَلی» همانند «حی علی خیر العمل» یک شعار است. اگر انسان به معنای کلمات توجه نکند و فقط لقلقه زبان باشد مؤثر نخواهد بود. باید باطن همراه با ظاهر حرکت کند.

وی افزود: چون در محضر خدا هستید آیا می‌دانید چه کسی مورد حمد و ستایش است؟ باید اقرار داشته باشید که فرشتگانی همراه شما هستند. چرا نسبت به این مسئله غفلت وجود دارد؟ علاوه بر فرشتگان عتید و رقیب، فرشتگانی هستند که اگر نبودند شیاطین، انسان را قطعه قطعه می‌کردند. لذا باید بسیار قدردان بود.

استاد حوزه علمیه گفت: علاوه بر مسائل غیبی، عقاید غیبی بسیاری وجود دارد. در آیات ابتدایی سوره بقره آمده است: «يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡغَيۡبِ» ایمان به ملائکه همانند ایمان به خدا و امامان از جمله اعتقادات است هرچند که از مغیبات است. برخی از اولیاء الهی رایحۀ طیّبه فرشتگان را استشمام و ندای آن‌ها را می‌شنوند و مسائلی با آن‌ها در مکاشفات دارند. غیبیات بسیاری بجز ملائکه همراه انسان‌ها و موجودات غیبی نامرئی وجود دارد. اعتقاد به معاد نیز یک مسئله غیبی است.

این فقیه عارف افزود: بسیاری از مسائل ایمانی، غیبی است. مثلاً ملائکه‌ای در آسمان و زمین هستند که باید به آن‌ها اقرار داشته باشید هرچند دیده نشوند و صدای آن‌ها شنیده نشود.

این فقیه عارف درباره تکبیرات اذان گفت: این تکبیرات برای یادآوری عظمت و کبریایی خدا است. وقتی گفته می‌شود خداوند بزرگ‌تر از آن است که به وصف در آید یعنی، خداوند از این آیات انفسی، آفاقی و شئوناتش بزرگ‌تر است. «الله اکبر» یعنی: خدایا نمی‌توان وصفت کرد؛ نعمت‌هایت را نمی‌توان به شمار آورد؛ خدایا از وصفت عاجز هستیم. خدایا آن‌طور که شایسته ذاتت هست نمی‌توان حمد و ثنایت گفت.

وی افزود: طبق فرموده امام راحل (ره) باید تمام عظمت‌ و بزرگی‌ خداوند را در نظر آورد و به‌تدریج وارد نماز و حریم خدا شد.

این استاد اخلاق گفت: کتاب پرواز در ملکوت تألیف سید احمد فهری در دو جلد، شرحی بر کتاب آداب الصلاة حضرت امام راحل (رض) است. روایاتی در این کتاب آمده که در کتاب آداب الصلاة  به آن اشاره نشده است. ایشان از دوستان بنده و از ارادتمندان و علاقه‌مندان مرحوم استاد سید هاشم حداد (رض) بود. وی در اواخر عمر امام جماعت زینبیه دمشق بود و مزارش در حرم حضرت امام رضا (ع) است. در این کتاب یک روایت خوبی از حضرت امام رضا (ع) درباره اینکه چرا مردم قبل از نماز، اذان می‌گویند آمده است.

فواید گفتن اذان قبل از نماز

1. «إِنَّمَا أُمِرَ اَلنَّاسُ بِالْأَذَانِ لِعِلَلٍ كَثِيرَةٍ مِنْهَا أَنْ يَكُونَ تَذْكِيراً لِلنَّاسِي وَ تَنْبِيهاً لِلْغَافِلِ»؛ مردم به اذان مأمور شدند چون علل و اسرار بسیاری دارد و باید به آن‌ها توجه شود. اول آن‌که کسی که از وقت نماز غافل است با شنیدن صدای اذان به سرعت وضو می‌گیرد و مشغول نماز می‌شود. پس اذان یک مذکر و منبهی است برای کسی که فراموش کرده و غفلت دارد. پس هم متوجه وقت نماز می‌شود و هم به نماز و یاد خدا مشغول می‌شود.
2. «وَ تَعْرِيفاً لِمَنْ جَهِلَ اَلْوَقْتَ وَ اِشْتَغَلَ عَنْهُ»؛ افرادی که به کسب و کار مشغولند و در وقت نماز در مسجد و محل عبادت نیستند با شنیدن صدای اذان متوجه وقت شده و جذب نماز می‌شود. در حدیث آمده است: «وَ يَكُونَ الْمُؤَذِّنُ بِذَلِكَ دَاعِياً لِعِبَادَةِ الْخَالِقِ»
3. «وَ يَكُونَ الْمُؤَذِّنُ بِذَلِكَ دَاعِياً لِعِبَادَةِ الْخَالِقِ و مُرَغِّباً فِيهَا»؛ مؤذن با اذان گفتن، مردم را به عبادت و پرستش خدا دعوت و ترغیب می‌کند. «حی علی الصلاة»؛ یعنی بیایید برای خدا رکوع و سجود نمایید و نماز بخوانید.
4. «وَ مُقِرّاً لَهُ بِالتَّوْحِيدِ مُجَاهِراً بِالْإِيمَانِ مُعْلِناً بِالْإِسْلاَمِ»؛ مؤذن در اذان با گفتن شهادتین به وحدانیت، توحید و رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) اقرار می‌کند. شهادتین از ارکان اسلام است و هر فرد با گفتن شهادتین مسلمان می‌شود.
5. «وَ إِنَّمَا يُقَالُ لَهُ مُؤَذِّنٌ لِأَنَّهُ يُؤَذِّنُ بِالْأَذَانِ بِالصَّلَاةِ»؛ نام‌گذاری مؤذن بدلیل اعلام کردن نماز است. مؤذن با گفتن اذان مردم را به نماز اذن می‌دهد تا نماز بخوانند. مؤذن ممکن است از لفظ اذن یا اعلام باشد.
6. «وَ إِنَّمَا بُدِئَ فِيهِ بِالتَّكْبِيرِ وَ خُتِمَ بِالتَّهْلِيلِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ الِابْتِدَاءُ بِذِكْرِهِ وَ اسْمِهِ وَ اسْمُ اللَّهِ فِي التَّكْبِيرِ فِي أَوَّلِ الْحَرْفِ وَ فِي التَّهْلِيلِ فِي آخِرِهِ»؛ خداوند خواسته است که شروع و پایان اذان با اسم ذوالجلاله الله باشد. این خیلی مهم است که خدا را این‌طور یاد ‌کنید.
7. «وَ إِنَّمَا جُعِلَ مَثْنَى مَثْنَى لِيَكُونَ تَكْرَاراً فِي آذَانِ الْمُسْتَمِعِينَ»؛ اينکه هر فصل از اذان، دو بار قرار داده شده بدين جهت است که در گوش‌ مستمعین تکرار شود. و بیشتر به یاد خدا بیفتند. لذا مستحب است مستمع با شنیدن صدای اذان همراه مؤذن کلمات را بگوید. تکرارش باعث می‌شود خدا بیش‌تر یاد شود.
8. «مُؤَكِّداً عَلَيْهِمْ إِنْ سَهَا أَحَدٌ عَنِ الْأَوَّلِ لَمْ يَسْهُ عَنِ الثَّانِي»؛ تکرار کلمات برای این است که اگر کسى از بار اول غفلت کرد، از بار دوم غفلت نورزد. اگر بار اول نشنود یا درست توجه نکند تکرارها باعث توجه بیش‌تر می‌شود. موقع اذان گفتن ممکن است توجه در کلمات اول زیاد نباشد اما وقتی کلمات تکرار می‌شود توجه و حضور قلب بیش‌تر می‌شود.
9. «وَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ رَكْعَتَانِ رَكْعَتَانِ فَلِذَلِكَ جُعِلَ الْأَذَانُ مَثْنَى مَثْنَى» اينکه هر فصل از اذان، دوبار قرار داده شده بدين جهت است که نماز، دو رکعت دو رکعت است.
10. «وَ جُعِلَ التَّكْبِيرُ فِي أَوَّلِ الْأَذَانِ أَرْبَعاً لِأَنَّ أَوَّلَ الْأَذَانِ إِنَّمَا يُبْدَأُ غَفْلَةً وَ لَيْسَ قَبْلَهُ كَلَامٌ يُنَبِّهُ الْمُسْتَمِعَ لَهُ فَجُعِلَ الْأُولَيَانِ تَنْبِيهاً لِلْمُسْتَمِعِينَ لِمَا بَعْدَهُ فِي الْأَذَانِ»؛ تکبير در اول اذان چهار بار قرار داده شده و علّتش اين است که اذان به طور ناگهانى آغاز مى‌شود و قبل از آن، کلامى نيست که شنونده را آگاه و متنبه گرداند. پس تکبير اول، شنوندگان را براى شنيدن فصل‌هاى بعدى آماده مى‌سازد. لذا این تکرارها باعث آمادگی مؤذن و شنوندگان می‌شود.